Koncepcije o Srpskoj Vojvodini, Iliriku, Dunavskoj konfederaciji, Istočnoj Švajcarskoj…

Koncepcije o Srpskoj Vojvodini, Iliriku, Dunavskoj konfederaciji, Istočnoj Švajcarskoj…

Autor: dr Miloš Savin, istoričar

Savremena srpska istoriografija nedovoljno posvećuje pažnju državno-pravnim koncepcijama koje su nastajale među vojvođanskim Srbima, ili su se odnosile na njihovu državnost u okvirima Habzburško carstva. Mnoge od pomenutih koncepcija su imale pansrpski državotvorni karakter, a neke od njih su baštinile jugoslovenstvo ili čak šire transbalkanstko jedinstvo. Direkno vezano za koncepciju Srpske Vojvodine, neophodno je analizirati i sledeće koncepte, kao što su: Ilirik grofa Đorđa Brankovića, Srpske autonomije zahtevane na Temišvarskom Saboru, Ilirske kraljevine Save Tekelije, Federativne Republike Ignjata Martinovića, Košutove Dunavske konfederacije, Politove Istočne Švajcarske. Kroz Politov koncept neophodno je analizirati i političko delovanje Svetozara Miletića, koji se zalagao da ugarske narodnosti poput Srba, Rumuna i Slovaka dobiju svoje autonomne županije po modelu nekadašnje Srpske Vojvodine. Za ovu temu je od velike važnosti napomenuti da je Ugarska do kraja osamnaestog veka bila poliglotna država. Mađari kao državotvorni, najhomogeniji i najhegemoniji narod na prostoru Ugarske nisu nasilno nametali svoj jezik. Došavši u panonsku niziju Mađari su podelili slovenski korpus na dva dela – na južne i severne slovene. Ipak mađarski feudalni staleži vršeći snažnu državnu hegemoniju, nisu vršili nacionalnu i jezičku. Objektivno nije bilo ni moguće asimilovati široke slovenske mase koje su se u Panoniji zatekle u trenutku stvaranja Ugarske. Sloveni su ovaj prostor naselili tokom 6. i 7. veka i na njemu u kontinuitetu živeli. Istorijski izvori pominju Srbe kao brojnu grupu na ovoj teritoriji u 13. veku, a njihov broj se znatno povećava u 14. i 15. veku. Ugarski kraljevi su pozivali Srbe sa Balkana da se doseljavaju u Ugarsku, radi popunjavanja vojske i očuvanja granice od turskih napada. Ugarska državna elita nikada nije želela da Srbima da posebnu teritorijalnu autonomiju, plašeći se stvaranja države u državi, ali razni narodi su ipak uživali određene privilegije. Mađarski kralj Geza II priznao je Nemcima u Erdelju čitav niz autonomnih prava kao što su: pravo na nacionalni identitet, pravo na izbor poglavara, pravo na jezik, oblasnu skupštinu i opštinsku samoupravu. Nemci na području županije Sepeš (današnja severna Slovačka i južna Poljska) su takođe uživali veliku autonomiju. Poput Nemaca i malobrojne etničke grupe poput Jaziga i Kumana, uživale su značajna autonomna prava – imali su sopstvene narodne kapetane, opštinsku autonomiju i garantovanog predstavnika na Ugarskom saboru. Ove grupe su se u međuvremenu u potpunosti asimilovale ali njihova prava su formalno poštovana do sredine osamnaestog veka.

Zamisao o stvaranju jednog podunavsko-balkanskog državno-pravnog projekta potiče od Đorđa Brankovića (1645 – 1711), Srbina iz Transilvanije (Erdelja), navodnog dalekog rođaka srpske srednjovekovne dinastije Branković. Đorđe Branković, iskusni diplomata, nesporno je bio najobrazovaniji Srbin svog doba. Od Austrijskog cara Leopolda I Branković je prvo dobio titulu barona, a zatim i grofa Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti. Tokom Velikog bečkog rata (1683 – 1699), austrijska vojska je potisnula Turke i prodrla duboko na Balkan, pridobivši na svoju stranu Srbe pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem. Usled opasnosti od francuskog napada na Austriju, što bi ugrozilo austrijski prodor na Balkanu, došlo je do sastanka cara i grofa Brankovića, koji je caru predložio da se od celokupne teritorije evropskog dela osmanskog carstva i ostatka Balkana formira Ilirik, odnosno Ilirska kraljevina, pod vlašću austrijskog cara. Ilirik bi obuhvatao crnomorsku i jadransku obalu, i celu međuteritoriju. Po planu grofa Brankovića Ilirikom bi upravljao lično on kao despot Ilirika, a iznad sebe imao samo cara. Branković je zatražio od cara i značajnu pomoć u sredstvima i oružiju. Austrija koja je do tada pobeđivala u ratu, pomognuta samo Srbima pod Patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, bila je suočena sa francuskim napadom sa zapada, pa je blagonaklono gledala na Đorđa Brankovića. Austrijski cilj je bio da borbu protiv Turaka prepusti Srbima i drugim istočnim hrišćanskim narodima. Branković je uputio proglas tzv. ilirskim narodima „Radi izbavlenija naroda našego Serbo-Bosano i Bugaro-slavenskago jezika“, potpisavši ga kao despot Ilirika i Trakije. Brankovićeva proklamacija je imala dobar odziv, ali se ispostavilo da je on paralelno sa austijskim carom održava i bliske odnose sa Rusijom od koje je očekivao pomoć. Pošto je za saradnju sa Rusima saznala austrijska obaveštajna služba, Ludvig Badenski, komandant austrijskih trupa na turskom ratištu, na prevaru je pozvao Brankovića u Kladovo radi navodne koordinacije združenih snaga i uhapsio ga. Kako bi ga odvojili od baze posle više mesta, austrijski bezbednosni krugovi su Brankovića prebacili u Beč i Čeb (današnja austro-češka granica) sa doživotnim oduzimanjem slobode. U početku su mu bile oduzete titule, ali mu ih je car ponovo vratio, shvativši da mu je Branković, lišen slobode i dalje potreban. Do obrta u Velikom bečkom ratu je došlo 1689, a zajedno sa Austrijskom vojskom se, u strahu od odmazde, povlačio i veliki broj Srba iz Stare Srbije. Austrijski car Leopold I je 1690. putem privilegija, prihvatio zahteve Srba, te, im omogućio da se masovno nasele severno od Save i Dunava, garantujući im crkvenu autonomiju, pravo na slobodan izbor svog vojvode i oslobađanje od feudalnih dažbina. Srbi su Austriji bili potrbni radi odbrane od Turaka. Velikom seobom 1690. godine preseljeno je između 200 i 400.000 Srba. Na ovom prostoru je i pre seobe živeo ogroman broj Srba. Za srpskog Vojvodu je izabran upravo grof Đorđe Branković. Car je svestan potrebe za Srbima radi odbrane od eventualnog turskog nadiranja, prihvatio ovaj izbor, ali nije pustio Brankovića na slobodu, te je uputio Srbe na to da izaberu zamenika vojvode. Za zamenika, koji je suštinski bio Vojvoda izabran je Srbin starosedelac Jovan Monasterlija, a pravo na izbor vojvode je Srbima, ubrzo nakon toga, oduzeto. Iste godine putem Ugarske dvorske kancelarije, Srbima su potvrđena prava na organizovanje sopstvene vlasti, ali je pravo na izbor vojvode izostavljeno, a crkvenom poglavaru je dodata i svetovna vlast. Srpske vođe sa teritorije celog austrijskog carstva su pohodili Beč, kako bi se posavetovali sa Đorđem Brankovićem. On je srpske prvake i savetovao da pored prava na izbor srpskog vojvode, uporno traži i pravo na svoju autonomnu teritiriju – Vojvodinu. Srpske privilegije od samog početka nisu poštovane, dolazilo je do preplitanja nadležnosti sa ugarskim organima i katoličkom crkvom, pa su Srbi ubrzo nakon seobe počeli da zahtevaju i posebnu autonomnu teritoriju – Vojvodinu.

Težnje za posebnom Srpskom Vojvodinom su postojale tokom celog osamnaestog veka, pošto su Srbi shvatili da nakon Karlovačkog mira 1699, ne postoje uslovi za njihov povratak u stare krajeve, koji su ostali pd osmanskom kontrolom. Istovremeno sa srpskim, jačale su i mađarske pretenzije za većom državnom samostalnošću Ugarske u odnosu na Beč. Car Leopold II je u razmimoilaženju srpskih i mađarskih težnji video šansu da umanji mađarski značaj, fiktivno podržavajući Srbe. Srbi, predvođeni mitropolitom Mojsijem Putnikom, od cara Leopolda II su zatražili da im odobri održavanje jednog srpskog narodno-crkvenog  Sabora, raspravnog karaktera, na kome bi mogli da formulišu svoje političke zahteve. Iako je mitropolit Mojsije u međuvremenu preminuo, car je dozvolio sazivanje sabora do koga je došlo 1790. godine u Temišvaru. Srbi su na Temišvarskom Saboru zatražili da im se na području Banata da posebna teritorijalna autonomija, odnosno Vojvodina. Do ovakvog teritorijalnog predloga su došli upravo na predlog carskog izaslanika na srpskom saboru, pošto krunovina Banat još nije bila pripojena Ugarskoj, kao što je Mađarima obećano. Na samom saboru se pojavila i opozicija na čelu sa Savom Tekelijom, koja je smatrala da se srpska autonomija mora tražiti od Ugarske, a ne od Beča. Na istom saboru za novog karlovačkog mitropolita izabran je  dotadašnji budimski vladika Stevan Stratimirović.  Zahteve za formiranjem autonomne srpske teritorije Leopold II je načelno prihvatio, ali do formiranja Vojvodine nije na kraju došlo.  Na predlog merodavnih bečkih krugova car je prihvatio umerenije rešenje, da se umesto autonomne teritorije u Beču otvori posebna kancelarija za srpske poslove – Ilirska dvorska kancelarija. I ovakvo rešenje je izazvalo strah i nezadovoljstvo mađarske vladajuće klase. Upravo održavanje Temišvarskog sabora, možemo smatrati početkom kraja poliglotne države na području ugarske, pošto su ugarski feudalni staleži shvatili da im raznolikost jezika postaje ozbiljan problem, zbog sve izraženijih zahteva Srba, a potom Slovaka, Rusina i Mađara za svojim pravima i autonomijama.

Geopolitičku situaciju izazvanu francuskom buržoaskom revolucijom, Napoleonovim ratovima i Prvim srpskim ustankom, pokušao je da iskoristi Sava Tekelija, jedan od najuglednijih, najbogatijih i najobrazovnijih Srba svoje epohe. Tekelija je bio prvi Srbin, koji je pokušao da izlobira Napoleona za srpsko pitanje i oslobođenje Srbije. On je sačinio svoj program na francuskom jeziku koji je lično u Beču predao francuskom poslaniku, zahtevajući da podnesak bude predat lično Napoleonu.  U programu Tekelija ističe da na ustanak Srba u Šumadiji ne treba gledati usko, već kroz prizmu oslobođenja celog Balkana od Crnog do Jadranskog mora, kroz stavranje jedne srpski dominantne Ilirske kraljevine izgrađenu na federalnom modelu. Da li je Napoleon ikada primio Tekelijino pismo nije poznato, ali događaji su potvrdili da Napoleon nije predviđao ujedinjenje južnih Slovena i stvaranje Ilirske kraljevine. Shvativši situaciju, Tekelija vrši neverovatan obrt uputivši zahtev za pomoć reakcionarnom austrijskom caru Franji I. Bečkom dvoru su ideje Save Tekelije bile izuzetno odbojne. Tekelija je imao sreću da za razliku od svog idejnog prethodnika Đorđa Brankovića, despota Ilirika, ostane na slobodi, bez bitnijih posledica.

Koncept Federativne republike, mnogo preciznije razrađen od prethodnih izneo je pod uticajem Francuske revolucije Ignjat Martinović. NJegovi preci su bili Srbi, vojnici koji su se doselili na područje Vojvodine 1690. pod Arsenijem Čarnojevićem. Ignjatov otac je bio uspešan austrijski oficir, koji je prešao u katoličanstvo i preveo svoju porodicu. Martinović je u mladosti bio franjevac, ali se za razliku od svog oca razočarao u katoličanstvo, napustio je samostan, i stekao vrhunsko obrazovanje nakon čega je postao profesor na Filozofskom fakultetu u Lavovu (današnja zapadna Ukrajina – Lviv ili LJviv.). Martinović je vremenom prerastao u materijalistu, sledbenika socijalno-revolucionarnih ideja francuskih jakobinaca. Osnovao je tajni jakobinski pokret čiji su članovi bili predstavnici brojnih naroda, među kojima je najviše bilo Mađara, Slovaka, Srba i Hrvata. Cilj ovog pokrata je bio menjanje društvenog uređenja u Ugarskoj. U svom programu Ignjat Martinovićje je insistirao na ukidanju monarhije, i prerastanje Ugarske u nezavisnu federativnu republiku. Zahtevao je da Ugarska bude podeljena na toliko federalnih republika koliko ima jezika koji se u njoj govore. Naravno mislio je na brojnije jezičke zajednice, kako bi se izbegla zamka da npr. malobrojni Jermeni, Cincari i drugi dobiju nekakve republike koje su faktički neodržive.

Tokom revolucionarne 1848. godine, došlo je do raskola između srpskih i mađarskih revolucionara, pošto mađarska revolucionarna vlada nije htela da prizna Srbima pravo da budu posebna politička nacija. Između 10 i 15 hiljada ljudi se okupilo u Sremskim Karlovcima gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Po odluci, Vojvodina je, kao posebna autonomna teritorija obuhvatila: Srem sa Granicom, Baranju, Bačku sa Potiskim distriktom i Šajkaškim bataljonom, te Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom. Mitropolit je proglašen za patrijarha, a za vojvodu je izabran pukovnik iz Ogulinske regimente, iskusni carski vojnik, Stevan Šupljikac. Skupština je proglasila ravnopravni, politički savez Vojvodine sa Hrvatskom, što je potvrdio i Hrvatski sabor, priznavši da je Srem deo Vojvodine. Skupština je proglasila da je Srpski narod slobodan i nezavisan u okviru Austrijskog carstva i ugarske krune. Izabran je Glavni odbor, kao izvršni organ, tj. vlada Vojvodine, čijim radom je dominirao Đorđe Stratimirović. Kako se Šupljikac prvi put u Vojvodini pojavio 6. oktobra, Stratimirović je rukovodio i vojskom. Glavni odbor je u Vojvodini organizovao potpuno nezavisnu državno-pravnu i ekonomsku vlast. Bečki „merodavni“ krugovi i Ugarska vlada, bili su izrazito neprijateljski nastrojeni prema Vojvodini, koja je, u tom periodu, jedina sprovodila i građansku i nacionalnu revoluciju. Unutar monarhije, Vojvodina je imala moralnu podršku samo od strane zagrebačkih demokratskih krugova. Pomoć Vojvodini u ratu pružili su dobrovoljci iz Srbije pod vođstvom vojvode Stevana Knićanina. Svetozar Miletić je smatrao da je do Knićaninove akcije, na prvom mestu, došlo zbog dinastičkih sukoba u kneževini Srbiji, pošto je uslov dolaska dobrovoljaca bilo proterivanje kneza Mihaila Obrenovića iz Novog Sada i Vojvodine. Prvi predlozi ustava na osnovu kojih bi Vojvodina bila uređenja javljaju se tokom leta 1848. Ustavni nacrti su prepoznavali Vojvodinu kao ravnopravnu, nezavisnu državu, u okviru austrijske konfederacije ili federacije, zatim, podelu izvršne i zakonodavne vlasti, široka građanska prava, te ravnopravnost, slobodu i jednakost svih naroda. Shodno tome srpski jezik bi u Vojvodini bio zvaničan, ali bi u mestima gde pripadnici drugih naroda čine većinu, njihov jezik takođe bio u službenoj upotrebi. Novi austrijski car Franc Jozef je 15. decembra priznao Srbima pravo na patrijarha i vojvodu, ali ne i vojvođansku autonomiju, teritoriju i organe upravljanja. Nakon iznenadne smrti Stevana Šupljikca, Đorđe Stratimirović i Glavni odbor, zatražili su od patrijarha zakazivanje skupštine, radi izbora novog vojvode. Reakcionarno nastrojeni patrijarh, koji je u međuvremenu obezbedio punu podršku bečkog dvora, vlade Srbije i konzervativnih krugova, odbio je da omogući izbor vojvode, a reorganizacijom je obesmislio postojanje Glavnog odbora. Komandu nad vojskom patrijarh je predao Ferdinandu Majerhoferu, nakon čega je ona izgubila narodna obeležja i prerasla u južni korpus carsko-kraljevske vojske. Umesto Glavnog odbora, vojskom su komandovali austrijski generali. Okrotisanim austrijskim ustavom iz marta 1849, Vojvodina nije priznata kao posebna krunovina. Ugarska je podeljena na vojne distrikte, iz Vojvodine je izuzeta granica, a njen ostatak je postao sedmi distrikt na čelu sa carskim komesarom – patrijarhom Rajačićem. Tokom 1849. u Vojvodini su vođene krvave borbe između Mađara i Srba. Tokom leta 1849, na austrijski poziv u sukobe se uključila ruska vojska, nakon čega su Mađari poraženi.

Austrijski car je 15. decembra 1849. doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. U sastav ovakve Vojvodine ušli su Bačka i Banat bez Granice, te samo Rumski i Iločki srezovi iz Srema. Vojvodina je suštinski predstavljala samo jednu upravnu jedinicu, bez ikakvih narodnih ili autonomnih odlika. Vojvodina je izuzeta iz Ugarske i poverena austrijskom ministarstvu policije na upravu. U ovako iskrojenoj Vojvodini Srbi su bili tek treći narod po brojnosti, posle Rumuna i Nemaca, a zvanični jezik je bio isključivo nemački. Austrijski car je sebe proglasio za velikog vojvodu Vojvodine Srbije. Period postojanja Vojvodine Srbije se u potpunosti poklopio sa apsolutističkim režimom austrijskog ministra Aleksandra Baha, pa se odomaćio naziv Bahova Vojvodina. Agresivna germanizacija, policijski režim, centralizacija i austrijski državni unitarizam su glavne odlike Bahovog apsolutizma.Visoki troškovi izgradnje i održavanja administrativnog sistema, opteretili su srpsko građanstvo. Pozitivna obeležja Bahove Vojvodine predstavljaju napuštanje feudalnih i uspostavljanje građanskih ustanova, te porast broja Srba među činovnicima. Iako Srbi nisu mogli da budu na značajnijim mestima u birokratiji, povećan broj školovanih Srba, činovnika, imaće uticaj na jačanje vojvođanskog građanstva. Pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car je otpočeo proces decentralizacije. Procenivši da mu Srbi više nisu porebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, car je 27. decembra 1860. lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj, izuzev Rumskog i Iločkog sreza koji su pripojeni Hrvatskoj.

Ukidanje Vojvodine je srušilo iluziju kod demokratski orijentisanog, srpskog, liberalnog, građanskog staleža o mogućnosti oslanjanja na Beč. Svetozar Miletić je početkom januara 1861, u čuvenom članku Na Tucindan, predložio potpuni raskid sa Bečom i političku borbu za priznanje autonomne Vojvodine od strane Mađara. U nameri da ublaži srpsko negodovanje, ali i da zaplaši mađarske političke krugove, austrijski car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštanski sabor u Sremskim Karlovcima 2. aprila 1861, na kom je zatraženo da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima.

Svetozar Miletić je formulisao princip „Mi smo i Srbi i građani“, ističući jednak značaj nacionalne slobode, demokratije i građanskog društva. Zahteve za teritorijalnim zaokruženjem i autonomijom Vojvodine u svojim člancima razradili su Miletić i njegov bliski saradnik i prijatelj Mihailo Polit Desančić. Polit se zalagao za primenu švajcarskog federalnog modela, koji je uvažavao sve nacionalne, verske i političke različitosti, te omogućio održiv napredak svojim građanima. U Ugarskoj bi se švajcarski model primenio, tako što bi se dozvolilo zaokruženje nekoliko županija po narodnostima (Srbi, Slovaci, Rusini i Rumuni), koje bi zajedno sa mađarskim županijama funkcionisale u okviru ugarskog državno-pravnog okvira, ali se služile svojim narodnim jezicima. Po ovom predlogu Vojvodina bi posedovala i simbolična istorijska prava zbog srpskih privilegija iz prošlosti. Polit nije naišao na razumevanje među mađarskim političarima koji su držali „da bi samo ime Vojvodina značilo, ni više ni manje, nego povredu integriteta Ugarske!“ Miletić je očekivao da će za autonomnu Vojvodinu, u duhu ravnopravnosti, naići na razumevanje kod mađarskih građanskih političara, pristalica demokratije, liberalizma i ustavnosti, što se nikada nije dogodilo. Polit i Miletić su se zalagali za bliske, bratske, odnose sa Hrvatskom. Miletić je insistirao, bez želje da uvredi „braću našu Hrvate“, da je Srem „duša naše Vojvodine.“