Mesijanska ideja kod Srba

Autor: Željko Injac, novinar

Svest o Srbima kao izabranom narodu duboko je ukorenjena u kulturi i istoriji, predstavljajući uverenje da Srbi imaju specifičnu duhovnu i istorijsku misiju. Mesijanska ideja kod Srba proizilazi iz svetosavskog modela, koji je utemeljio Srpsku pravoslavnu crkvu kao duhovni oslonac naroda, Kosovskog zaveta koji Srbe definiše kao narod stradanja i visoke duhovne svesti, vizantijskog nasleđa u kojem su Srbi videli sebe kao naslednike hrišćanskog carstva, kao i trajnosti ideje o srpskoj misiji koja je kroz vekove oblikovala nacionalni identitet. Kosovo je duhovni ispit svake srpske generacije. Dok su prethodne generacije ustajale da ga brane, oslobađaju i ginu za njega, danas se taj ispit odvija u umu i duši, odlučujući da li će narod prihvatiti zaborav ili će čuvati zavet iz koga izvire narodni identiet. Sveti vladika Nikolaj je govorio o srpskoj istorijskoj misiji kao svedočanstvu hrišćanske vrednosti, a Kosovo je centar tog svedočenja, dokaz da Kosovski zavet nije prošlost već ideja koja živi u svima koji razumeju njegovu suštinu i čuvaju ga po cenu života.

Kod Srba svest o izabranosti nije osećaj superiornosti, kao što je to slučaj kod američkog mesijanizma, već odgovornost, gde stradanje postaje istorijski imperativ, pravoslavna vera moralni temelj, a borba za pravdu smisao postojanja. Srbija se često doživljava kao metafizičko središte sveta, sa Kosovom kao duhovnom vertikalom i simbolom neprekidne duhovne misije, a iz tih uverenja proizilazi stalna potraga za vođom – liderom koji će biti i „Car Dušanˮ i „Knez Lazarˮ, snažan državnik i moralno besprekoran vođa. Taj ideal, međutim, dovodi do razočaranja, jer nijedan vladar ne može ispuniti sva očekivanja, a Srbi ostaju zarobljeni u ciklusu iščekivanja savršene kombinacije Cara Dušana i Svetog kneza Lazara, tj. srpskog mesije, koji će ujediniti narod i doneti preporod. Međutim, ta ideja ujedno dovodi i do razočaranja kada taj vođa ne ispuni sva srpska mesijanska očekivanja.

Kosovski zavet prati hrišćanski obrazac stradanja i vaskrsenja, gde je Veliki petak simbol žrtve, a Vaskrs pobeda duha nad prolaznošću. U srpskoj kolektivnoj svesti država je izgubljena bitkom na Kosovu polju 1389. godine, iako je zapravo nastavila da postoji sve do 15 veka. Ta kolektivna svest je poslužila za učvršćivanje duhovne vertikale koja je vodila ka obnovi državnosti, što znači da Kosovski zavet nije mit o porazu, već o istorijskoj odgovornosti i moralnom putu. Srbi ne vide svoju misiju kao težnju ka političkoj ili vojnoj dominaciji, već kao obavezu da svedoče istoriju kroz stradanje i očuvanje duhovnosti. Ta misija nije mit prošlosti, već etički kodeks koji postavlja duhovne principe iznad prolazne moći, jer kao što je Sveti Sava utemeljio Srpsku pravoslavnu crkvu, tako je Kosovski zavet postavio osnovu srpske istorijske misije – žrtva nije kraj, već početak.

U 20. veku, sa stvaranjem Kraljevine SHS potonje Jugoslavije, delovalo je da je Kosovski zavet ispunjen, ali je komunistički period nakon 1945. doveo do njegovog potiskivanja, a umesto osvete Kosova, usledio je zaborav. Tako je nastala kriza srpskog identiteta koja traje i danas. U doba globalizacije i postmoderne, Kosovski zavet može izgledati kao anahronizam, ali on ostaje moralna i politička formula za odbranu duhovnih vrednosti i težnju ka slobodi. Da bi opstao, mora ponovo postati deo javnog diskursa, obrazovanja i društvenih vrednosti. NJegov gubitak bi značio gubitak istorijske svesti, što je preduslov za identitetsku amneziju ili asimilaciju.

Kosovski zavet je temelj otpora ideologiji denacionalizacije, jer dokle god Srbi imaju svest o Kosovu, imaju i svest o svojoj istorijskoj misiji. NJegov nestanak značio bi gubitak kontinuiteta i pretvaranje Srba u narod bez istorije. Jugoslovenstvo je svakako bio nesrećan pokušaj da se srpski identitet nadiđe i zameni novom, hibridnom svešću, ali svaki takav projekat je propao jer srpski identitet počiva na stabilnim duhovnim i istorijskim obrascima. Oni nisu dogma, već živa tradicija koja može evoluirati, ali ne i nestati.

Kosovski zavet nije mit u smislu fikcije, već kolektivna svest koja oblikuje srpski narod, i dokle god postoji pitanje srpskog identiteta, on ostaje aktuelan. NJegova budućnost zavisi od narodne svesti, jer će opstati u onoj meri u kojoj Srbi budu održavali njegovu suštinu u kulturi i duhovnom životu. Srbi ne slave poraz, već put ka vaskrsenju koji počinje žrtvom. Kosovska bitka nije kraj, već početak vekovne borbe za obnovu, a svaki srpski oslobodilački pokret bio je inspirisan upravo ovim zavetom. Na žalost često i zloupotrebljavanim u dnevno političke svrhe, pa čak i od stranaca zloupotrebljavan da bi se Srbi žustrije mobilisali i gurnuli u sukobe koji su u određenim istorijskim okolnostima bile upravo njima samima na štetu. U postmodernom svetu, Kosovski zavet ostaje poslednja linija odbrane srpskog identiteta.

Kosovski zavet svedoči da Srbija nije samo zemaljska država, već i duhovna misija, pri tome to nije nihilistička ideja, već ideja proistekla iz najdubljeg osećanja sopstvenog identiteta kao identiteta utemeljenog na jevanđelju, naroda kao zavetne zajednice, Novog Izrailja i istorijske svesti i moralne odgovornosti. Srbi nisu opstali kroz vekove zahvaljujući vojnoj moći, već kroz snagu duhovne misije. U vremenu kada globalizacija uništava nacionalne posebnosti, Srbi su pozvani da brane svoju tradiciju ne kao opterećenje, već kao osnovu svog postojanja. Srpska istorija je istorija neprekidnog ustajanja nakon pada. Opredeljenje Sv. kneza Lazara za „Carstvo nebeskoˮ nije bilo prihvatanje poraza, već strategija istorijskog trajanja, jer je srpska istorija niz žrtvovanja za budućnost, borba koja se ne dobija u jednom trenutku, već u dugom vremenskom procesu.

Vekovno falsifikovanje istorije, savremena medijska propaganda i kulturni inženjering nastoje da se Srbi prikažu kao remetilački faktor, dok se njihovo stradanje minimizira ili potpuno negira. Istorija je pokazala da Srbi ne nestaju lako, ali su možda sami sebi najveći neprijatelji, razapeti između svoje misije i geopolitičkih prilika u kojima, vođeni mesijanskom idejom, sebe izlažu riziku potpunog uništenja. Izbor između očuvanja identiteta i gubitka u globalnoj masi nije samo političko, već egzistencijalno pitanje. Srbija i Srbi mogu opstati samo ako ostanu verni sebi, odnosno svojim vekovnim obrascima, čije temelje je postavio Sveti Sava, a nadograđivao narod kroz teške istorijske okolnosti, jer istorija pokazuje da narod koji izgubi svest o svojoj misiji prestaje da bude narod u punom smislu te reči.

Razlika u kultu cara Dušana i kneza Lazara i dva pravca u mesijanskoj ideji kod Srba

Kult cara Dušana i kult kneza Lazara predstavljaju dva različita modela srpske mesijanske ideje. Dušan simbolizuje državotvorni i imperijalni ideal – težnju ka moćnoj i snažnoj državi Srbiji – zemaljskom carstvu, dok je Lazar simbol duhovnog zaveta – stradanja, preobražaja, posvećenja i vaskrsenja u ime viših, nebeskih ciljeva. Ove dve vizije srpske misije u svetu oblikovale su srpsku istorijsku svest i dovele do formiranja dva osnovna pravca u srpskoj mesijanskoj ideji.

Car Stefan Dušan, kao simbol najvećeg uspona srpske države, krunisan je za cara Srba, Grka i Bugara 1346. godine, čime je Srbija dobila status carstva i preuzela viziju „Trećeg Rimaˮ. Usvajanjem Dušanovog zakonika postavio je pravni temelj države, dok je svojim vojnim pohodima proširio granice Srbije sa ciljem da zauzme Konstantinopolj i obnovi Vizantijsko carstvo pod srpskim vođstvom. Iako nije zvanično kanonizovan, u narodnom predanju ostao je kao simbol srpske državnosti i moći.

Nasuprot njemu, Sveti knez Lazar, koji je vodio Srbiju u vreme osmanske ekspanzije, poginuo je u Kosovskom boju 1389. godine, boreći se protiv Turaka. Narodna tradicija ga prikazuje kao vladara koji je izabrao „Carstvo nebeskoˮ umesto zemaljskog, a njegov kult, koji je crkva potvrdila kanonizacijom, postao je osnova srpske duhovne mesijanske ideje. NJegovo stradanje postalo je model srpske istorijske samosvesti, gde je žrtva u ime vere predstavljena kao viši moralni izbor.

Osnovna razlika između ova dva kulta leži u njihovoj suštini – Dušan predstavlja zemaljsku snagu, osvajanje i imperijalnu Srbiju, model Srbije kao vojne sile, velike države koja može da dominira Balkanom, dok Lazar predstavlja duhovni zavet, stradanje i nebesku Srbiju, model naroda koji prolazi kroz žrtvu, ali ostaje moralno čist i pravedan, ne odstupajući od ideje Svetog Save da je narod zavetna zajednica – tj. Crkva, Novi Izrailj. Lazarov izbor je potvrda svetosavlja, a Dušanov je prvi pokušaj Jugoslovenstva.

Na osnovu ova dva kulta razvila su se dva glavna pravca u srpskoj mesijanskoj misli – državotvorni mesijanizam, koji se zasniva na uverenju da Srbija ima istorijsku misiju da obnovi svoju moćnu državu i postane vodeća sila na Balkanu, i duhovni mesijanizam, koji počiva na ideji da Srbi nisu pozvani da dominiraju kao sila, već da očuvaju pravoslavnu duhovnost i moralne vrednosti, te da postanu most između istoka i zapada, duhovni most.

Državotvorni mesijanizam podrazumeva viziju Srbije kao naslednice Vizantije, ali u onom zemaljskom imperijalnom smislu, ideju o ujedinjenju svih srpskih zemalja u jednu državu, nacionalizam i oslonac na srednjovekovne obrasce vladavine, kao i ulogu vojske i političke snage kao sredstva za ostvarenje nacionalne misije. NJegov uticaj posebno je bio vidljiv tokom 19. i 20. veka, u doba srpskih ustanaka, stvaranja Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije, a kasnije i u političkim vizijama tokom raspada Jugoslavije 1990-ih.

Sa druge strane, duhovni mesijanizam usmeren je ka očuvanju pravoslavlja kao suštinske vrednosti srpskog identiteta, obnovi crkvenog života nakon komunističkog perioda, jačanju Svetosavlja i povratku Kosovskom zavetu. Poseban značaj ovaj pravac je dobio krajem 20. veka, u kontekstu duhovne obnove i povratka religiji. NJegovi primeri u savremenoj istoriji uključuju obnovu Srpske pravoslavne crkve nakon pada komunizma, porast uticaja svetosavlja u srpskom kulturnom i političkom životu, kao i obnovu manastira i crkvene svesti kod naroda.

Na kraju 20. veka, srpska mesijanska ideja dobila je novu dinamiku kroz sudar ova dva koncepta. Sa jedne strane, postojala je težnja ka ponovnom ujedinjenju Srba i obnovi državne snage, dok je sa druge strane pojačan značaj crkve, pravoslavne tradicije i duhovne obnove. Ova dva koncepta su ponekad bila u sukobu, a ponekad su se dopunjavala. U kulturnom i duhovnom smislu, srpska elita je u tom periodu često bila podeljena između onih koji su težili obnovi „Dušanovog carstvaˮ i onih koji su insistirali na duhovnom preobražaju i povratku kosovsko-zavetnim idealima.

Razlika između kulta cara Dušana i kneza Lazara dovela je do formiranja dva glavna modela srpske mesijanske misli – državotvornog mesijanizma, koji predstavlja viziju Srbije kao snažne države, naslednice Vizantije, koja teži ekspanziji i političkoj dominaciji, i duhovnog mesijanizma, koji Srbiju vidi kao duhovnu silu, stradalnički narod koji mora očuvati pravoslavlje i moralne vrednosti. Oba koncepta su i dalje prisutna u srpskoj kulturi, politici i religioznoj svesti, oblikujući nacionalni identitet u 21. veku.

Sudar dva koncepta mesijanskog očekivanja kod Srba u savremenom dobu

Mesijanska ideja kod Srba, koja svoje korene ima u srednjem veku kroz figure cara Dušana i kneza Lazara, nastavlja da živi i u savremenom društvu. Danas se ova ideja manifestuje u političkoj kulturi, očekivanjima od vođa, protestima i večitom nezadovoljstvu naroda. Srbi od svojih vladara i predsednika očekuju istovremeno snagu državotvorca i moralnu čistotu svetitelja – kombinaciju koju je gotovo nemoguće ostvariti u realnosti.

S jedne strane, postoji državotvorni maksimalizam, odnosno očekivanje „novog cara Dušanaˮ – jakim, autoritarnim vođom koji će obnoviti srpsku državnost i vojnu moć, proširiti uticaj Srbije u regionu, obezbediti ekonomski razvoj i stabilnost i učiniti Srbe globalno cenjenom nacijom. Narod želi lidera koji će donositi velike odluke bez straha i oklevanja, učvrstiti poziciju Srbije i dati joj autoritet koji je, prema narodnoj percepciji, izgubljen tokom istorije. Sa druge strane, postoji i moralni maksimalizam, odnosno želja za „novim knezom Lazaromˮ – vođom koji je neukaljane biografije, bez afera i korupcije, skroman, posvećen narodu i veri, zaštitnik pravoslavlja, kulture i tradicije, spreman na žrtvu i stradanje za narod.

Istorija pokazuje da veliki državnici retko mogu biti i moralno savršeni. Velike reforme i promene često zahtevaju kompromise, koji mogu narušiti nečiju „čistu biografijuˮ. Otuda stalno razočaranje – svaki vođa je ili „nedovoljno jakˮ ili „moralno sumnjivˮ. Narod želi i Dušana i Lazara u jednoj ličnosti, a to je nemoguće. Kada aktuelni vođa ne ispuni mesijanska očekivanja, javlja se razočaranje i protest. Protesti nisu samo politički, već i simbolički – oni predstavljaju traženje „pravogˮ vođe, onog koji će konačno ispuniti srpsku misiju, bez obzira na to ko je pokretač protesta i sa kojih ideoloških pozicija nastupa, protesti u Srbiji su česti i kulminiraju uvek na osnovi mesijanskih iščekivanja.

Tokom istorije, Srbi su često rušili vladare, smatrajući da nisu dostojni svoje misije. Primeri ovoga su protesti protiv Miloša Obrenovića (1842, 1858), koga je narod video kao korumpiranog, zatim smena dinastije Obrenović 1903. godine, jer je narod Aleksandra Obrenovića smatrao slabim i nesposobnim, zatim protesti protiv Slobodana Miloševića (1996–2000), koji su bili posledica razočaranja u njegovu vlast i želje za novim, moralnim liderom, kao i brojni protesti u savremenoj Srbiji. Svaki predsednik, bez obzira na političku orijentaciju, suočava se sa istim problemom – narod ga u početku vidi kao „spasiocaˮ, a kasnije kao izdajnika ideala i narodnih očekivanja.

Protesti u Srbiji često nose duboku simboliku – umesto konkretnih političkih zahteva, javlja se traženje pravog vođe koji će doneti „pravdu, snagu, poštenje i ujedinjenjeˮ. Slogani često pozivaju na „vraćanje pravih vrednostiˮ, što je jasan znak mesijanske ideje. U 21. veku, mesijanska očekivanja u Srbiji dobijaju nove oblike, ali suština ostaje ista. Narod i dalje čeka „spasiteljaˮ koji će obnoviti državnost, rešiti pitanje Kosova, ujediniti Srbe u regionu, ojačati Srbiju ekonomski, vojno i kulturno, očistiti politiku od korupcije, vratiti moral i veru u društvo i postaviti Srbiju na centralno mesto u međunarodnoj politici.

Ova očekivanja su, u osnovi, iracionalna – nijedan čovek ne može sve ovo ispuniti. Ali ideja o „mesijiˮ ostaje duboko ukorenjena u narodnoj svesti. Istorijsko iskustvo je naučilo Srbe da se oslanjaju na „velikog vođuˮ, nestabilnost i teška vremena podstiču želju za spasiteljem, duboka ukrenjenost mesijanskih iščekivanja, religioznost na nivou tradicionalizma, teške geopolitičke prilike, sveukupno održavaju mesijansku ideju, a mediji i politička propaganda često koriste mesijansku retoriku.

Kada „mesijaˮ ne ispuni očekivanja, razočaranje prelazi u gnev i proteste, traži se novi „spasiteljˮ, a ciklus se ponavlja – svaki novi vođa prolazi kroz isti proces. Mesijanska ideja kod Srba nije samo deo prošlosti – ona je živa i danas. Narod i dalje očekuje vođu koji će biti i car Dušan (jak, državotvorni lider) i knez Lazar (moralan, požrtvovan svetitelj). Ova dva ideala se međusobno sudaraju – vođa koji je jak i moćan obično nije moralno savršen, a onaj ko je moralan i čist često nije dovoljno snažan da donese velike i očekivane promene.

Posledica je večito nezadovoljstvo vladarima i stalni ciklus rušenja i traženja „novog mesijeˮ. Srbija ostaje u začaranom krugu očekivanja „spasiteljaˮ, a svaka nova vlast se suočava sa istim problemom – narod je prvo obožava, a zatim je ruši. Da li će Srbi ikada prestati da traže mesiju? Teško. Dokle god postoji osećaj istorijske misije, vera u „spasiteljaˮ će biti prisutna. Ona je deo srpske kulturne i političke tradicije – od Nemanjića do danas.

Mesijanska ideja kod Srba je duboko ukorenjena u srpskom istorijskom, kulturnom i duhovnom identitetu. Ona se zasniva na uverenju u posebnu misiju srpskog naroda, suštinski povezanu sa pravoslavljem, Kosovskim zavetom i idejom stradanja kao puta ka spasenju. Ova ideja ima snažne korene u srednjovekovnoj srpskoj državi, a naročito u vremenu nakon pada srpske državnosti pod osmansku vlast.

Ključni elementi mesijanske ideje kod Srba su Kosovski zavet, pravoslavni mesijanizam, ideja „Trećeg Rimaˮ, nacionalni romantizam 19. veka, kao i politički i kulturni mesijanizam u 20. i 21. veku. Kosovski zavet predstavlja centralni motiv srpske mesijanske ideje, utemeljen u epskoj svesti o Kosovskom boju, prema kojoj Srbi biraju „nebesko carstvoˮ umesto zemaljskog. Ovo je simbolično tumačeno kao žrtva za duhovni opstanak i kasnije je oblikovano kroz narodnu epiku i pravoslavnu tradiciju.

Srpska pravoslavna crkva igrala je ključnu ulogu, možda i nesvesno, u oblikovanju mesijanske ideje, kroz koncept stradanja i vaskrsenja koji se primenjivao na sudbinu srpskog naroda. Koncept „Trećeg Rimaˮ podrazumevao je verovanje da Srbija ima posebnu ulogu kao duhovni naslednik Vizantije, što se odražavalo u ulozi Nemanjića i pravoslavne tradicije kao čuvara autentične hrišćanske vere. Sa preporodom srpske državnosti u 19. veku, mesijanska ideja dobija nove oblike kroz književnost, istorijsku nauku i političke vizije, sa idejom Srbije kao oslobodilačke sile za sve Južne Slovene, što je kasnije uticalo na stvaranje Jugoslavije.

Mesijanska ideja kod Srba svoje duboke korene nalazi u srednjem veku, posebno u delatnosti Svetog Save i Simeona Nemanje. NJihova uloga u stvaranju srpske duhovne, državne i kulturne samosvesti predstavlja temelj koncepta o posebnoj misiji srpskog naroda. Simeon Nemanja je utemeljio srpsku državu i razumeo značaj duhovnosti za njenu budućnost. On je ujedinio srpske zemlje i uspostavio temelje jake države, što je omogućilo autonomiju, odnosno autokefalnost (samostalnost) Srpske pravoslavne crkve. Pred kraj života povukao se u monaštvo, a njegov čin odricanja od svetovne moći u korist duhovnog spasenja imao je snažan simbolički značaj.

Sveti Sava je najzaslužniji za oblikovanje srpske mesijanske ideje u duhovnom i političkom smislu. Osnivanjem autokefalne Srpske pravoslavne crkve 1219. godine, osamostalio je Srpsku crkvu od Vizantije, što je Srbiji dalo osećaj posebne misije. NJegova uloga mirotvorca i zaštitnika naroda, književni rad i prosvetiteljstvo dodatno su učvrstili ideju da Srbi imaju „viši zadatakˮ u okviru hrišćanske civilizacije. NJegov kult je brzo postao jedan od najvažnijih u srpskoj tradiciji, a Sveti Sava je postao simbol srpske duhovnosti i nacionalne misije.

Kult svetitelja – vladara kod Srba ima dugu i duboku tradiciju koja je snažno povezana sa mesijanskom idejom o posebnoj ulozi srpskog naroda u istoriji. Od srednjeg veka, srpski vladari nisu bili samo politički lideri, već i duhovni pastiri, a mnogi su nakon smrti kanonizovani kao svetitelji. Ovaj kult je doprineo uverenju da Srbi imaju posebnu misiju kao hrišćanski narod koji nosi krst stradanja, ali i duhovnog uspona. Sveti Simeon Mirotočivi, Sveti Sava, Stefan Prvovenčani, Sveti Kralj Stefan Dečanski, Car Dušan i Sveti Knez Lazar su najznačajniji primeri svetitelja – vladara koji su uticali na formiranje mesijanske svesti.

Mesijanska ideja kod Srba nije nestala ni nakon nestanka srpske srednjovekovne države. Naprotiv, ona je nastavila da živi kroz osmansko ropstvo, kada je kult Kosovskog boja i svetog kneza Lazara postao simbol otpora, kao i tokom srpskog nacionalnog preporoda u 19. veku. U 20. veku, mesijanska ideja se ogledala u različitim interpretacijama, od kraljevske do komunističke, dok u savremenom dobu Svetosavlje i kult svetih vladara i dalje igraju važnu ulogu u srpskom nacionalnom i verskom identitetu.

Kult svetitelja – vladara kod Srba nije samo religijska tradicija, već i ključni deo nacionalne svesti. Kroz figure Svetog Save, Stefana Nemanje, Lazara i drugih svetih vladara, Srbi su gradili svoju mesijansku ideju – uverenje da imaju posebnu ulogu u svetskoj istoriji kao narod stradanja, ali i duhovne snage. Ova ideja je kroz istoriju bila izvor nade, ali i predmet različitih političkih i kulturnih interpretacija, od srednjovekovne vizije do modernih nacionalnih pokreta. Kult svetih vladara ostaje živa tradicija koja i danas utiče na srpski nacionalni identitet.

Srbi su kroz istoriju živeli na raskršću civilizacija između Istoka i Zapada između Vizantije i Rima između pravoslavnog i katoličkog sveta. Ovaj geopolitički i kulturni položaj oblikovao je srpsku svest stvarajući stalnu tenziju između prihvatanja zapadnih vrednosti i očuvanja kosovsko-zavetne tradicije. Danas u doba globalizacije ovo pitanje je aktuelnije nego ikada hoće li Srbi postati deo zapadnog kulturnog modela ili će sačuvati svoj  jedinstveni zavetni identitet.

Kosovsko-zavetna ideja nije samo religijska ili istorijska priča ona je način na koji Srbi definišu sebe i svoj pogled na svet. Knez Lazar je izabrao Nebesko carstvo što simbolizuje duhovni prioritet nad materijalnim dobrima i moći. Kosovski mit nije mit o porazu već o žrtvi za više vrednosti, za istinu, čast, veru i identitet.

Sa druge strane Srbi su vekovima bili izloženi uticaju zapadne kulture koja ima svoje vrednosti, ali često i suprotstavljene principe u odnosu na Kosovski zavet Zapadni svet počiva na individualizmu, racionalizmu i sekularizmu. Kosovsko-zavetna svest je zasnovana na zajednici, sabornosti, duhovnosti. Zapadna kultura postavlja ličnu slobodu kao vrhovnu vrednost, dok srpska tradicija govori o dužnosti prema narodu, veri i istorijskom kontinuitetu. Zapadni politički model zasniva se na pluralizmu kompromisima i individualnim pravima. Kosovski zavet je apsolutna ideja koja ne dopušta relativizaciju vrednosti. U srpskoj tradiciji postoji duboka veza između duhovnog i političkog autoriteta, dok je na Zapadu, pre svega u Evropi, ne toliko u Americi,  religija odavno odvojena od državotvornosti.  Zapad danas propagira kulturu uživanja, komfora, hedonizma i potrošačkog mentaliteta. Kosovski zavet govori o žrtvi, odricanju i borbi za nešto veće od prolaznog ovozemaljskog života. Zapadni kulturni model cenzuriše stradalničke ideje smatrajući ih zastarelim i nepotrebnim u modernom svetu.

Globalizacija donosi nove izazove za srpski narod. Svet postaje sve više uniformisan, a nacionalni identiteti polako gube značaj. Srbi se danas suočavaju sa sledećim dilemama treba li prihvatiti zapadni model u potpunosti ako on podrazumeva gubitak tradicionalnog identiteta, može li Srbija ostati verna kosovskom zavetu u svetu koji insistira na sekularnim i individualističkim vrednostima, kako očuvati duhovni i kulturni identitet u eri globalizacije gde je sve manje mesta za malobrojne narode. Dok neke države uspevaju da zadrže svoj identitet unutar globalnog sistema kao što su Rusija, Kina i Izrael, Srbija je stalno izložena pritiscima da se prilagodi zapadnim vrednostima čak i kad su u suprotnosti sa njenom tradicijom. Pitanje nije samo da li Srbi pripadaju Zapadu, već može li Zapad prihvatiti Srbiju sa njenim autentičnim vrednostima. Ako odgovor bude negativan, Srbi će morati da nađu sopstveni put nezavisan od globalnih ideoloških modela.

Kosovska misao je aktuelna i danas jer postavlja suštinska pitanja o tome šta znači biti Srbin u modernom dobu. Da li ćemo zaboraviti svoje nasleđe u ime modernizacije, da li ćemo prihvatiti da je Kosovski zavet nešto što treba zaboraviti, ili ćemo pronaći način da Kosovski zavet osavremenimo i povežemo sa izazovima modernog doba. Mnogi narodi uspeli su da modernizuju svoju tradiciju, a da je ne izgube, zašto to ne bi mogli Srbi. Jevreji su dva milenijuma čeznuli za Jerusalimom i čuvali sećanje na svoju misiju i zavet, ali nikada nisu izgubili svest o tome ko su. Srbi ne moraju biti Jevreji, ali moraju znati da je Kosovo njihov Jerusalim. Ako Srbi odbace Kosovo, onda gube sebe jer bi to značilo da su spremni da izgube svoju suštinu u zamenu za ekonomski prosperitet ili političku stabilnost.

Najveći izazov u 21. veku biće pronaći ravnotežu između savremenog sveta i očuvanja identiteta. Srbi ne moraju bežati od Zapada, ali ne smeju izgubiti svoju suštinu. Modernizacija – da, ali bez gubitka nacionalne duše. Integracija u svet, ali bez odricanja od Kosova i srpske duhovne tradicije. Zapadna tehnologija i institucije, ali bez prihvatanja zapadnog nihilizma i potrošačkog mentaliteta.

Srbi ne moraju da biraju između Zapada i Kosova iako im se nasilno nameće takav izbor.  Oni mogu i moraju naći svoj put koji kombinuje najbolje od oba sveta. Ako izgube Kosovo, gube identitet. Ako odbiju modernizaciju, gube sposobnost da opstanu. Istorija Srba nije istorija slepog prihvatanja, već borbe za očuvanje sopstvenog puta. Srbija može biti moderna država, ali samo ako ostane verna svom zavetu.