Misao o prostoru (prvi deo)

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Na pojavu geopolitike kao discipline koja se bavi istraživanjem odnosa prostornog i političkog uticali su mnogobrojni društveni i politički činioci koji su obeležili razdoblje druge polovine 19. veka. Najvažnija pojava svakako je bila ekspanzija kapitalističkog načina privređivanja i odgovarajućeg sistema transportne i trgovačke komunikacije, koja je nametnula potrebu za drugačijim viđenjem elementa prostornosti kao temeljne paradigme svih geopolitičkih istraživanja. Ovome dodajmo i složene političke prilike koje je na evropskom kontinentu podstakao proces ujedinjenja Nemačke 1871. godine, a što je izazvalo tektonske potrese širom Starog kontinenta.

U središtu prvobitnih geopolitičkih teorija kao ključna tema je razmatrano pitanje izazova nemačke geografske centralnosti. Tako je nemačka geopolitička škola nastojala da teorijski artikuliše područje sopstvenog životnog prostora, o čemu je najpre pisao čuveni Fridrih Racel. U svom poznatom ogledu Politička geografija (1897) promovisao je nekoliko ključnih ideja, poput onih o „državama kao organizmima” koji se rađaju, žive, stare i umiru, uz posebnu ulogu koju je dodeljivao geografiji „koja je tu da otkrije i opiše zakonitosti koje upravljaju ovim procesom”. Racel je među prvima uočio protivrečnosti između pomorskih i kopnenih sila i naglašavao da su „osećaj za prostor i životnu egzistenciju” nužni preduslovi koji omogućavaju preživljavanje u uslovima „konfliktnog saglasja” nacija i država. Poznati švedski politikolog Rudolf Kjelen je zastupao stanovište  o „geografskom predodređenju Nemačke” čiji su interesi istovetni sa interesima čitave Evrope. U svojim javnim istupima on je iskazivao mnogo razumevanja za nemačku „strategiju dijagonale” koja podrazumeva povezivanje prostora od Islanda do Indonezije, i kao takva obuhvata ceo evroazijski kontinentalni masiv. Švedski politikolog je skicirao osnovne linije razvoja tadašnje međunarodne situacije, uočavajući tri čvorna problema: francusko-nemački sukob, zatim sukob između Nemačke i Austrougarske, s jedne strane, i Rusije s druge strane, gde je Balkan ključna tačka neslaganja, i, konačno, sukob između Nemačke i dominantno „talasokratske sile” (Engleske i kasnije SAD). Posle Versaja i Velikog rata ovaj naučnik je ukazivao na tri geografska faktora koji igraju presudnu ulogu u „aktivizaciji” svetske geopolitike. To su: širenje, teritorijalna monolitnost i sloboda kretanja. Nema nikakve sumnje da su se mnoga Kjelenova (Čelenova) predviđanja toka svetske politike ostvarila u 20. veku, a svoje manifestacije iskazuju i u prvim decenijama 21. veka.

Zanimljivo je da su, posmatrane u skladu s navedenim Kjelenovim kriterijumima, sve potonje geopolitičke škole nastojale da prevladaju sopstvene slabosti, uz naglašavanje odgovarajućih prednosti u odnosu na konkurentske države. Tako je teoretičar Piter Ričard Rouden podvlačio činjenicu „da Englezi nikada ne govore o geopolitici, već uvek o strategiji i životno važnim interesima”, jer ona (geopolitika) podrazumeva „suvozemnu centralizaciju koju poseduju Francuzi, Nemci i Rusi”. Zahvaljujući pomorskoj dominaciji Velika Britanija je imala slobodu kretanja u izobilju i samim tim slobodu širenja, ali je njena osnovna slabost bila nedostatak teritorijalne monolitnosti. Za razliku od Britanije, SAD zadovoljavaju sve navedene kriterijume, pa i onaj o teritorijalnoj monolitnosti, što im je omogućilo ekspanziju i širenje moći u 20. veku (pogledati opširnije radove admirala Alfreda T. Mehena).

U zoni Tihog okeana japanska država poseduje prostornu monolitnost i slobodu kretanja, ali je lišena dovoljno široke teritorije. Ruska geopolitika je još krajem 19. veka bila svesna svog osnovnog strateškog nedostatka, a to je i pored ogromne teritorije, ograničen pristup toplim morima. Otuda je fiksacija ruske geopolitike bila usmerenost ka Carigradu, o čemu je pisao slavni Danilevski još 1871. godine u svojoj monografiji Rusija i Evropa. Utisak je da je i Halford Mekinder prilikom pisanja znamenitog teksta Geografska osovina istorije (1904) vodio računa o slabostima i prednostima konkurentskih sila. Mada je smisao svetske istorije uočavao u neprekidnom i dijalektičkom sukobu Kopna i Mora, nema sumnje da je njegova ideja o Istočnoj Evropi, kao zoni ekskluzivnih anglosaksonskih interesa, prvenstveno zasnovana na slabostima nemačkog i ruskog geografskog položaja. Otuda su sve potonje, naročito nemačke, geopolitičke teorije svojevrstan protivodgovor na Mekinderove hipoteze.

Osovina istorije

Ser Halford DŽon Mekinder (1861–1947) britanski geograf i istaknuti diplomata, osnivač je moderne geopolitike. NJegov ogled Geografska osovina istorije (1904) smatra se temeljem klasične geopolitike. Pored toga što je bio poznati profesor i političar, Mekinder je bio i član mnogobrojnih tajnih društava i organizacija. Jedna od njih je Fabijansko društvo (Fabian Society) koje je imalo važnu ulogu u Velikoj Britaniji od kraja 19. veka do početka Prvog svetskog rata. Reč je o „socijalističkoj organizaciji” koja se bavila društvenim predviđanjima i socijalnim inženjeringom, i koja je do danas veoma uključena u kreiranje britanske spoljne politike. Nema sumnje da je Geografska osovina istorije pre objavljivanja temeljno razrađivana u kuloarima ove uticajne organizacije.

Mekinderov rad bez preterivanja razotkriva geopolitički sadržaj svetske istorije 20. veka. Za razliku od nekih drugih autora, on je uspešno formulisao osnovni zakon geopolitike, a to je „dualizam kopna i mora” koji predstavlja dinamiku svetske istorije. Za Mekindera kao tipičnog predstavnika anglosaksonske geopolitike nema dileme da je centar sveta evroazijski kontinent u čijem je središtu tzv. zona „Hartlenda” ili Središnja zemlja (Srca sveta). Reč je o ključnoj teritoriji u granicama „Svetskog ostrva” koja uključuje tri kontinenta: Aziju, Afriku i Evropu. Mekinder u  Geografskoj osovini istorije  organizuje planetarni prostor hijerarhijski kroz „sistem koncentričnih krugova”. Pored „geografske ose istorije” koja se potpuno poklapa sa teritorijom Rusije, slede „unutrašnji polumesec”, tj. pojas koji se potpuno poklapa sa priobaljem evroazijskog kontinenta i koji predstavlja „zonu najintenzivnijeg razvoja civilizacije” (što se zanimljivo poklapa i sa istorijskom hipotezom o prvobitnom nastanku civilizacije na obalama reka i mora), i „ostrvski polumesec” koji je kulturno i geografski spoljašnja zona u odnosu na kontinentalnu masu „Svetskog ostrva”.

Razume se da je Mekinder sebe poistovećivao sa interesima anglosaksonskog sveta, pa je sasvim logično i njegovo stanovište da je interes „spoljašnjeg polumeseca” u stalnom slabljenju „Hartlenda” i jačanju uticaja „atlantizma” u zoni „unutrašnjeg polumeseca”. Na toj premisi nastao je važan Mekinderov ogled Demokratski ideali i stvarnost (1919) u kojem formuliše geopolitički pojam „Istočne Evrope” kao lanca „limotrofnih država” koji treba da sprečava kopneni savez Rusa i Tevtonaca (Nemaca). Ta vrsta nastojanja anglosaksonske (kasnije američke) geopolitike postaje ključni element u strategiji teritorijalne reorganizacije Evrope u oba svetska rata, Hladnom ratu, ali i u savremenoj postbipolarnoj eri. Sve to sasvim jasno ideološkom diskursu daje drugorazredno istorijsko značenje i logično objašnjava spremnost velikih sila da u ime geopolitičkih interesa u određenim istorijskim situacijama pokažu veliku fleksibilnost prema izvesnim ideološkim zastranjivanjima. Na taj način može se objasniti „istorijska paradoksalnost” saveza Volstrita i boljševika 1917. godine u Rusiji, zatim podrška svetskog finansizma političkom usponu Hitlera, ili „čudan savez atlantizma i islamizma” tokom rata u bivšoj Jugoslaviji i za vreme Arapskog proleća.

Metafizičnost prostora

Pored fizičko-geografskog, element prostornosti ima i izrazito metafizička obeležja koja su, kao takva, neprimetno ugrađena u sve geopolitičke teorije. Poznato je da je do pojave „epohe prosvetiteljstva”, koju karakterišu mehanicizam, materijalizam i pozitivizam, svaka ljudska delatnost imala izrazito sakralni (svešteni) odnos prema prostoru. Ovo se naročito odnosilo na religiozne obrede, ali i ne samo na njih. Ne ulazeći dublje u ovu problematiku o kojoj je napisana ogromna literatura, na ovom mestu ukazaćemo samo na važnost Istoka i Zapada kao pojmova koji u sakralnoj geografiji imaju suprotno simboličko značenje koje je opstalo sve do danas. Tako je Istok strana sveta koja je još od vremena drevnih tradicija imala svojstvo „sakralne pozitivnosti”, izvorišta svetlosti, duhovnog izvora, dok je Zapad, u pomenutom ključu, ne samo strana sveta na kojoj zalazi sunce, nego i granično područje „gde se susreću zemlje ljudi i svet mrtvih”. Dakle, ova jednostavna sakralna simbolika pojmova Istoka i Zapada (izlaska  i zalaska sunca) otkriva nam jednu dublju „metafizičku stvarnost” koja seže znatno dalje od jednog svakodnevnog prirodnog fenomena.

Za našu temu je zanimljivo predanje „evroazijske sakralne geografije” o stranama sveta, po kojem je područje Gibraltara „krajnji zapad”, dok je sve iza toga neki polumaterijalni svet, zemlja sumraka i zalaska sunca, carstvo senki ili zemlja smrti, u koju se ne sme ići. Patrijarh tradicionalizma Rene Genon ovakvu logiku evroazijske sakralnosti objašnjava „mitom o potopljenoj Atlantidi” – drevnom kontinentu koji je u sakralnoj geografiji imao ogromno simboličko značenje. Nije slučajno da su o postojanju Atlantide pisali Platon, Sokrat i mnogi posle njih. Zaista, Atlantida je bila paleokontinent, jedna naročita duhovna civilizacija, zapadni sakralni centar, koji je nestao posle velike kataklizme i potopa. Propast Atlantide opisuje se kao događaj koji se odvijao u etapama; pošto su potopljena glavna kontinentalna vrata, zapadno od Evroazije i Afrike, opstala su neka ostrva u Severnom Atlantiku i plemena koja su bila čuvari jedne osobene civilizacije. Jedna od tih zemalja zvala se Mo-Uru i ona je nestala nekoliko hiljada godina posle glavne kataklizme. Sve u svemu, nestanak Atlantide bio je događaj koji je iz temelja protresao svest ljudi i izgradio jedan karakterističan sakralni odnos prema tom delu sveta u kojem počivaju „duše umrlih predaka” i u koji samo „posvećenik može ući”. Već sama ta činjenica kasnijem geografskom otkriću Amerike daje određeno uznemirujuće i tajanstveno tumačenje. Ovo tim pre što se „novo otkriće Amerike” poklopilo s početkom naglog sunovrata evropske (evroazijske) civilizacije koja baš u to doba gubi svoja sakralna, sveštena i religiozna uporišta. Možemo slobodno reći da se na ovim temeljima razvila ideologija amerikanizma i prateća politička kultura i društvena praksa, sasvim različita u odnosu na ostatak sveta.

Sa stanovišta sakralne geopolitike položaj Rusije je sasvim drugačiji. Rusija je pravoslavna zemlja kojoj je prema crkvenom predanju poverena posebna eshatološka misija „Trećeg Rima”. Već sama ta činjenica ruskoj prostornosti daje naročit tajanstveni smisao. Istoričar religije Mirča Elijade izneo je zanimljivo zapažanje o tome da je „priroda nešto što je uslovljeno kulturom”, tj. „da neki zakoni prirode variraju u zavisnosti od toga šta podrazumevaju pod prirodom narodi ove ili one kulture”. Ova okolnost je nesporno na odlučujući način uticala na sliku o Rusima kao nosiocima pravoslavlja, ali i na formiranje hrišćanskog ideala „Svete Rusije”. Zanimljivo je da se ovakav ideal nije formirao niti u Rimu, niti u Vizantiji, iako njihova odanost hrišćanstvu nije bila ništa manja. Dakle, izgleda da ono što ruski narod čini posebnom pojavom u svetskoj istoriji, nije samo njegova odanost hrišćanskoj tradiciji, nego i ništa manja odanost jednoj drevnijoj arhetipskoj predstavi na koju se hrišćanska doktrina jednostavno nadovezala. U tom smislu moguće je posmatrati i jednu vrstu metaistorijskog kontinuiteta, koji se provlači sve do danas preko lingvističkih arhetipova sadržanih ne samo u mitovima i legendama, nego i u obredima i simboličkoj paradigmi ruskog pravoslavlja. Na ovom mestu navešćemo svima poznati kanonski primer letnjeg obeležavanja Svetog Ilije, koji je zapravo poprimio karakteristike drevnog arijskog Ila, Boga Groma (iz istog korena  il  potiče ruska reč solnce, koja je u prvobitnom indoevropskom jeziku značila blagodatnu svetlost),  i svakako niz drugih. Ta okolnost nije mogla da ne ostavi dublji trag u ruskom poimanju prostora, koji je sasvim drugačiji u odnosu na kolektivni Zapad.

Osnove geopolitike

Nakon što smo u prva dva odeljka ovog ogleda, prilično pojednostavljeno, ukazali na dve karakteristike prostornosti, trenutak je da pokušamo da objasnimo naše viđenje dualizma kopno – more kao osnovnog zakona geopolitike.

Ovde je suštinski reč o dva različita viđenja elementa prostornosti o kojima smo nešto nagovestili u uvodnim delovima ogleda. Tako je pojam kopna, vremenom i kroz istoriju, prerastao iz jedne klasične fizičko-geografske odrednice u civilizacijski princip koji je zasnovan na primatu duhovnog nad materijalnim činiocem. Sam pojam u simboličkom značenju označava unutrašnji svet ideja o kojem je pisao veliki Platon, praveći razliku između fenomenalnog (spoljašnjeg) sveta i noumenalnog (unutrašnjeg) sveta. U pogledu državne organizacije načelo kopna označava vladavinu neprikosnovenog autoriteta i poredak koji je zasnovan na hijerarhijskom principu. U strogo ideološkoj sferi reč je o isticanju konzervativnih vrednosti, dok je u religioznoj sferi pripadnost ovom načelu porodilo naročito poimanje svetske istorije kao grehopada, i to od prvobitnog adamskog stanja ka armagedonu koji je npr. opisan u Novom zavetu. Drugi geopolitički pol je tzv. pomorsko načelo, koje je u svakom pogledu antipod „suvozemnoj civilizaciji”. Tako je pojam talasokratije sinonim za manifestacije nestalnosti i dominacije materijalnog nad duhovnim faktorom, odnosno za uspostavu jedne trgovačke civilizacije, koja ima za cilj opšte planetarnu dominaciju. Za razliku od jednog neprikosnovenog centra moći koji je obeležje kopnene civilizacije, kod pomorske civilizacije takvog centra jednostavno nema, već je sve podložno neprekidnom deljenju, kako na strogo političkom planu, tako i na religijskom planu. Karakterističan primer ovakvog fenomena je svakako Amerika kao „kvintesencija razvoja Zapada” gde su određena obeležja trgovačke civilizacije poprimila daleko radikalnije forme ispoljavanja u odnosu na prvobitne namere. Ta okolnost se svakako ne može objasniti samo pragmatičnim i racionalnim motivima.

Evo i pokušaja da ovo objasnimo. U svom otuđenju od Istoka i pravoslavlja, rimokatolički Zapad postavio je temelj za produbljivanje raskola u samom sebi, pojavom još racionalističkijih i individualističkijih strujanja koje svoje uporište pronalaze u protestantizmu. Upravo ova strujanja vremenom, najpre u Engleskoj, a zatim i u SAD teže apsolutizaciji liberalnog modela i neopozivo kreću putem tipične „morske civilizacije”. U sudaru sa arhaičnom praslikom Amerike kao zemlje „iza zapada” nastaje politička teologija amerikanizma, koja se od početka 20. veka ponovo vraćala u Evropu u prerađenom obliku. Interesantno je da baš u to vreme nastaje „moderna geopolitika”.

LITERATURA:

1. Tajna Balkana: geopolitički ključ za sudbinu „veriga sveta”, SKC, Beograd, 1994.
2. Vukašinović, M. (2021). Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad
3. Vukašinović, M. (2022). Globalna perestrojka, SAJNOS, Novi Sad