Dinamika međunarodnog poretka u 21. veku – postliberalno doba i povratak realpolitike

Autor: dr Neven Cvetićanin, politikolog

Sažetak

Autor eseja nudi pregled i analizu moguće dinamike međunarodnog poretka u 21. veku, koji će, shodno svojim prvim najavama, obeležiti povratak tzv. realpolitike u međunarodne odnose. Naime, uspostavljanje tzv. globalnog liberalnog poretka krajem 20. i početkom 21. veka je bilo praćeno brojnim političkim, socijalnim, ekonomskim i bezbednosnim krizama, a trenutnu eru međunarodnih odnosa odlikuje uspon relativne moći tzv. „neliberalnih“ globalnih aktera, pre svega Kine i Rusije, kao glavnih izazivača svetske dominacije Sjedinjenih Američkih Država, te tzv. geopolitički revizionizam i ideološka konfrontacija širom sveta između liberalnih i antiliberalnih snaga. Autor eseja koristi specifičan analitički metod tzv. dijalektike političke mehanike, koji se oslanja na učenja Fridriha Hegela o dijalektici istorije i Karla Šmita o fenomenu političkog, kako bi objasnio trenutnu dinamiku međunarodnih odnosa, pokazujući da političko polje „permanentno pulsira“ što nužno kreira sile akcije i sile reakcije, čijom dinamikom se mogu tumačiti i globalna zbivanja kojima upravo prisustvujemo i koja će po svemu sudeći obeležiti dinamiku međunarodnog poretka u 21. veku ili makar u njegovoj prvoj polovini.

Ključne reči: međunarodni poredak, dijalektika političke mehanike, prijatelj/neprijatelj, međunarodni odnosi, Vestfalski sistem, 21. vek, multipolarni svet

1. Uvod

U poslednje tri decenije svedoci smo izrazito dinamične prirode međunarodnih odnosa i usložnjavanja strukture sveta u kojem živimo. Od kraja Hladnog rata i pada bipolarne strukture međunarodnih odnosa oličene u rivalstvu dve najveće sile tog vremena – Sjedinjenih Američkih Država i Sovjetskog saveza – prisustvovali smo do tada nezabeleženom uzletu i globalnoj dominaciji, te stvaranju unipolarne strukture od strane prvonavedene države kao jedine post-hladnoratovske supersile. Prema stavovima mnogih teoretičara, od kojih se izdvajaju Frensis Fukujama i Erik Hobsbaum, kraj Hladnog rata označio je „kraj istorije“ zbog ideološkog trijumfa i privlačnosti ideja koje sadrži koncept liberalne demokratije, dok smo padom Berlinskog zida izašli iz kratkog i nemirnog dvadesetog veka koji je trajao od Prvog svetskog rata (1914 – 1918) do 1989/1990. godine, čime je istorija dvadesetovekovnog „doba ekstrema“ uplovila u mirne vode (Fukujama, 1989; Hobsbaum, 2004). Međutim, unipolarni momenat koji je stvorio međunarodni liberalni poredak na samom kraju 20. veka, dobio je nužno, kao i svaki globalni poredak tokom istorije na svojim vrhuncima, svoju dijalektičku anti-tezu, shodno tezi o dinamičkom ustrojstvu svetske istorije, koja je izložena u nizu filozofija istorije od Hegela, preko Marksa, sve do niza neorealističkih mislilaca 20. veka poput Henrija Kisindžera, a shodno kojima je svaka etabilirana istorijska realizacija određenog svetsko-istorijskog poretka i istovremeni početak nastajanja njegove „istorijske opozicije“[1].  Aktuelna anti-teza međunarodnom liberalnom poretku predvođenom Sjedinjenim Američkim Državama i njegovoj unipolarnosti je u narastajućoj moći neliberalnih svetskih sila poput Rusije i Kine, kao i u pojavi transnacionalnih i nedržavnih aktera, kao, konačno, i u nizu događaja i kriza koje slabe temelje na kojima je svetski liberalni poredak stvaran, bez obzira da li je reč o nestabilostima unutar samih liberalnih društava čiji smo svedoci proteklih godina, ili o širim geopolitičkim procesima koji slabe snagu globalnog liberalnog poretka i sužavaju njegov manevarski prostor. Povratak u geopolitičku igru pomenutih aktera, kao i uopšte „povratak geopolitike“ kome svedočimo poslednjih godina, pokazuje da „muze istorije“ nikada ne miruju i da politički još uvek zapravo živimo u „dugom dvadesetom veku“ koga odlikuju napetosti karakteristične ne samo za ovaj burni vek, već i uopšte za čitavu političku modernu, od njenih samih početaka nakon Vestfalskog mira 1648. godine i uspostavljanja modernog međunarodnog sistema država, koji je otada u stalnom pulsiranju i prekomponovanju (Cvetićanin, 2017a). No, iz toga bi bilo pogrešno izvlačiti prenagljene i brzoplete zaključke da se globalnom liberalnom poretku približio brzi i definitivni kraj, već se pre može govoriti o procesu njegove transformacije i koegzistencije sa njegovom u međuvremenu ojačalom „istorijskom opozicijom“, u multipolarnom svetu realpolitike, što ćemo pokazati u nastavku ovog eseja.

                Ovaj esej će se sastojati od dva velika dela. U prvom delu ćemo opisati i dati pregled uspona moći SAD nakon Hladnog rata i urušavanje dotadašnje bipolarne strukture međunarodnog sistema – tj. prelazak na unipolarnost, kao i stvaranje novog svetskog poretka utemeljenog na ideologiji globalnog liberalizma, koja u sebi sadrži osnovne postavke teorija liberalnog mira, demokratskog mira i neoliberalnog institucionalizma. Drugi deo eseja biće posvećen deskripciji procesa slabljenja globalnog liberalnog poretka i postepenog jačanja drugih globalnih aktera, što rezultira, za sada ograničenim, prekomponovanjem globalne strukture međunarodnih odnosa i povratkom tzv. „geopolitičkog revizionizma“ i ideoloških previranja širom sveta. Zaključni deo eseja biće posvećen takozvanoj dijalektici političke mehanike koja autoru služi kao analitička alatka kojom je nastojao da u ovome eseju objasni aktuelne promene u međunarodnim odnosima i ulazak u predvorje jednog novog, post-liberalnog, multipolarnog, svetskog poretka, čija će glavna osobenost biti povratak realpolitike.

2. Uspon moći SAD i stvaranje liberalnog međunarodnog poretka

Unipolarni momenat nastao nakon okončanja Hladnog rata i urušavanja bipolarne međunarodne strukture predstavlja redak momenat u istoriji svetske politike. Bivši ministar spoljnih poslova Francuske Iber Vedrin dao je 1999. godine izjavu u kojoj SAD nije definisao samo kao jedinu svetsku super silu smatrajući takvu kovanicu anahronizmom hladnoratovske ere, već je SAD označio kao hiper silu (huperpower) zbog moći koja ne prevazilazi samo vojnu, ekonomsku i tehnološku dominaciju nad ostatkom sveta, već uključuje i moć da se dominantno utiče i određuju modaliteti svakodnevnog života širom sveta[2].

                Ovakav uzlet američke moći u neposrednom periodu nakon pada Berlinskog zida stvorio je euforiju širom zapadnog sveta o konačnom trijumfu modela liberalne demokratije i slobodnog tržišta i stvaranju novog svetskog poretka pod okriljem SAD kao dobroćudnog hegemona. Nagli kolaps i raspad Sovjetskog Saveza ostavio je SAD kao dominirajuću silu u međunarodnom sistemu. Nakon raspada parirajuće super sile nastupa unipolarni momenat koji predstavlja jedinstvenu istorijsku epizodu od kada je uspostaljen moderni Vestfalski sistem[3].  Po Stjuartu Patriku unipolarni svet na čelu sa SAD predstavlja presedan iz dva razloga. Prvi razlog je taj što novi poredak nije nastao kao posledica prekomponovanja međunarodnog sistema nakon velikog svetskog rata kao što je to bio slučaj 1815, 1919. ili 1945. godine, već kroz miran raspad jednog od vodećih aktera u sistemu. Drugi razlog jeste što novih izazivača američkoj moći u tom trenutku nije bilo ni na horizontu (Patrik, 2013: 17). Ovakav momenat u istoriji označio je da uticaj SAD ima globalni domašaj i da su one u stanju da projektuju svoju vojnu, političku i ekonomsku moć širom planete. Nepostojanje takmaca američkoj moći i dominaciji dovelo je u pitanje klasične postavke teorije strukturalnog realizma o formiranju kontrahegemonske koalicije bilo u formi tvrdog ili mekog balansiranja[4]. Međutim, Kenet Volc, jedan od najistaknutijih teoretičara strukturalnog realizma, smatrao je da srušena ravnoteža mora biti ponovo uspostavljena, sa ogradom da se to ne mora desiti odmah. Strukturalni realizam jeste zapravo teorija koja objašnjava međunarodne ishode i kako struktura međunarodnog sistema pritiska države, ali nije teorija koja će dati odgovor kako će pojedinačne države nužno odgovoriti na spoljne okolnosti i u kojoj dinamici (Volc, 2000). Ipak, države su kao strategiju opstanka tokom unipolarnog momenta iskoristile jednu postavku koja jeste deo korpusa realističke teorije – svrstavanje uz jačega (bandwagonig). Nemogućnost kontrahegemonističkog balansiranja je po Vilijemu Volfortu ležala u dominantnoj relativnoj nadmoći koje su SAD uživale nad potencijalnim takmacima kao što su Rusija, Evropa, Japan i Kina. Rusija je u to vreme kao sukcesor Sovjetskog Saveza bila zaokupljena unutrašnjim problemima, Evropa je na stolu imala ujedinjenje Nemačke i prekomponovanje i produbljivanje evropskih integracija, Japan je stao sa ekonomskim rastom, dok je Kina tek u to vreme započinjala svoj uspon (Volfort, 1999).

                Upravo je strategija opstanka oličena u svrstavanju uz SAD omogućila stvaranje liberalnog međunarodnog poretka pod okriljem SAD. Za razliku od DŽona Ajkenberija stav autora ovog eseja je da liberalni međunarodni poredak svoj uzlet doživljava paralelno sa pojavom unipolarne strukture međunarodnog sistema. Ajkenberi, nasuprot tome, zastupnik je teze da je liberalni međunarodni poredak nastao nakon okončanja Drugog svetskog rata (Ajkenberi, 2018). Međutim, iako ne negiramo postojanje liberalnog poretka tokom Hladnog rata, smatramo da on nije bio međunarodni po svom domašaju. Rivalstvo dve super sile hladnoratovskog vremena kreiralo je dva međusobno suprostavljena poretka, jednog liberalnog i drugog socijalističkog, između kojih je vladala bezbednosna napetost i nedostatak međusobne saradnje. Upravo je raspad potonjeg bloka i spuštanje „gvozdene zavese“ sa svetske pozornice omogućilo da pobednički blok svoj poredak pokuša da učini globalnim.

                Uspon i stvaranje nove ere međunarodnih odnosa najavio je 1990. godine tadašnji predsednik SAD DŽordž H.V. Buš najavljujući do tada neviđeni period saradnje između nacija i stvaranje tzv. novog svetskog poretka. Po njegovim rečima takvo doba bi bilo „oslobođeno straha od terora, snažnije u potrazi za pravdom, sigurnije u mir“ i to bi bila „era u kojoj će sve države sveta, bez obzira da li se one nalazile na Zapadu ili Istoku, Severu ili Jugu, prosperirati i živeti u harmoniji“[5].  Bil Klinton, Bušov naslednik na mestu predsednika SAD, samo je dodatno osnažio viziju svog prethodnika. Dejvid Hendrikson primećuje da je Klinton, uprkos kritikama upućenim tadašnjem predsedniku Bušu da je zbog spoljne politike zapostavio unutardržavne probleme, imao faktički mnogo ambiciozniju spoljnopolitičku agendu nego njegov prethodnik. Isti autor tvrdi da je Bušova ideja svetskog poretka bila fokusirana na ideju kolektivne bezbednosti koja bi podrazumevala da Ujedinjene nacije sa podrškom SAD garantuju teritorijalni integritet i političku nezavisnost svih članova međunarodnog društva (Hendrikson, 1994: 26-27). Međutim, spoljna politika predsednika Klintona bila je bazirana na sveukupnoj liberalnoj agendi i ideji koja je u sebe inkorporirala ideje liberalnog mira, demokratskog mira i neoliberalnog institucionalizma.

                Prvi stub u okviru pomenute liberalne agende i ideje jeste liberalni mir, odnosno teorija liberalnog mira koja je nastala u 18. veku kao reakcija na merkantilističke trgovačke politike i ukazuje na značaj ekonomskih sloboda i trgovine, a jedan od prvih autora koji je objasnio uticaj slobodne trgovine na izgradnju mira jeste Adam Smit u svom delu „Bogatstvo naroda“, objavljenom 1776. godine (Smit, 1952. citirano u Ejdus, 2012: 81). Po Smitu „nevidljiva ruka“ slobodnog tržišta osim što uvećava bogatstvo naroda istovremeno smanjuje mogućnost njihovog međusobnog sukoba. Tomas Fridman na slikovit način, pod uticajem pomenute teorije liberalnog mira i društvene teorije mekdonaldizacije DŽordža Ricera, objašnjava da se narodi koji imaju Mekdonalds (McDonald’s) restorane ne sukobljavaju međusobno, već više vole da mirno u redovima čekaju svoje hamburgere (Fridman, 2000: 249. citirano u Ejdus, 2012: 82).

                Teorija demokratskog mira predstavlja drugi stub u korpusu liberalne teorije. Centralni fokus ove teorije jeste teza da je ključ za očuvanje mira postojanje demokratije. Teorija demokratskog mira ima dugu tradiciju s obzirom da se njeno poreklo vezuje za čuvenog filozofa klasičnog nemačkog idealizma Imanuela Kanta iz 18. veka i za njegovo delo „Večni mir“. Kantovo učenje predstavlja monadičnu teoriju demokratskog mira, zbog glavne teze da su demokratije manje ratoborne nego države sa nedemokratskim uređenjem vlasti. Međutim, vremenom je monadična teorija ustupila mesto dijadičnoj teoriji demokratskog mira koja u fokus stavlja rešavanje sukoba isključivo između država koje karakteriše demokratski oblik vlasti. To znači da je napuštena prvobitna teza da su demokratije manje ratoborne od nedemokratija, već da demokratije ne vode međusobne ratove. Jedan od savremenih autora za koje se najviše vezuje pomenuta teorija jeste Majkl Dojl koji je ovakvu ideju lansirao u članku Kant, liberal agencies and foreign affairs (Dojl, 1983)[6].  Autori DŽon O′Nil i Brus Raset sproveli su kvantitativno empirijsko istraživanje u kojem je obuhvaćen hladnoratovski period od 1950. do 1985. godine kako bi dokazali dijadičnu teoriju demokratskog mira i došli do zaključka da je malo verovatno da će se demokratije upustiti u međusobni sukob, dok isti slučaj ne važi za međusobni odnos između demokratija i autokratija (O′Nil & Raset, 1997). DŽon Miršajmer primećuje da postoji mnoštvo objašnjenja za mir među demokratijama, ali malo saglasnosti koji je pravi razlog ove pojave (Miršajmer, 2001: 45)[7].

                Treći stub u okviru korpusa liberalne teorije jeste teorija neoliberalnog institucionalizma. Za razliku od teorija liberalnog i demokratskog mira koje više ističu značaj projekcije unutardržavnih faktora u međunarodnu arenu, neoliberalni institucionalisti ističu značaj postojanja međunarodnih institucija koje regulišu odnose između država. Iako dele neorealističku pretpostavku da je međunarodni sistem anarhičan zbog nepostojanja jedinstvenog vrhovnog autoriteta nad suverenim državama, neoliberalni institucionalisti smatraju da međunarodne ustanove podstiču saradnju među državama i tako umanjuju šansu za njihovo međusobno sukobavljavanje i nadmetanje[8].  Glavna vododelnica između realističkog i liberalnog viđenja međunarodnih institucija jeste odnos između apsolutnih i relativnih dobitaka. Za realiste međunarodne institucije predstavljaju pre svega instrument moći najjačih država u međunarodnom sistemu, te su one isključivo zainteresovane za relativne dobitke. Sa druge strane, liberalni teoretičari smatraju da međunarodne institucije nisu instrument u rukama najmoćnijih država, već postoje kako bi se zaštitili interesi svih država koje sarađuju. Po njima, države su motivisane apsolutnim dobicima i saradnja u okviru institucija smanjuje bezbednosnu dilemu koja postoji i predstavlja forum za mirno rešavanje sporova. Liberalni teoretičari oslanjaju se na tezu Roberta Kiohejna i DŽozefa Naja da svet ne pripada samo državama i da u svojoj suštini postaje transnacionalan zbog usložnjenih veza između države, tržišta i pojedinačnih aktera. U usložnjenom svetu sa mnoštvom transnacionalnih veza sukobi su manje verovatni, dok nacionalni interesi ustupaju mesto globalnim (Kiohejn i Naj, 1977. citirano u Ejdus 2012: 87-88).

                Liberalne ideje bile su inkorporirane i u Strategiju nacionalne bezbednosti SAD iz 1994. godine koju je donela administracija predsednika Bila Klintona pod nazivom A National Security Strategy of Engagement and Enlargement[9].  Strategija je predvidela dodatno jačanje odnosa sa hladnoratovskim saveznicima i dublju integraciju, kako sa njima tako i sa ostatkom sveta, u sve širu koaliciju država sa slobodnim tržištem i demokratskim uređenjem. Vladajuće strukture u SAD ušle su u pohod stvaranja novog svetskog poretka sa idejom da u njega budu inkorporirane i sile koje tokom hladnoratovskog perioda nisu bile njeni saveznici, a tu se najpre misli na Rusiju i Kinu. DŽon Miršajmer smatra da su SAD na taj način nastojale da prevaziđu koncepte strukturalnog realizma kao što su ravnoteža snaga i bezbednosna dilema i da od Rusije i Kine, potencijalno dva najveća takmaca, naprave tržišno orijentisane zemlje u potpunosti uključene u svetsku ekonomiju, ali i države sa liberalno-demokratskim uređenjem (Miršajmer, 2019: 23).

                Koristeći terminologiju istaknutog teoretičara međunarodnih odnosa Arnolda Volfersa SAD su se upustile, s obzirom na uspostavljenu globalnu dominaciju i nepostojanje dostojnog takmaca, u ambiciozno kreiranje „spoljnog miljea“ (Volfers, 1962: 73-75). Devedesete godine 20. veka SAD su na spoljnom planu najviše posvetile širenju i konsolidaciji vodećih multilateralnih foruma, međunarodnih i regionalnih organizacija, kao i jačanju postojećih saveza. Međunarodne institucije koje su do tada funkcionisale bile su deo „ograničenog zapadnog poretka“ i nisu imale globalni domašaj. Retke organizacije, kao Ujedinjene nacije, predstavljale su forum u koji su bile uključene sve sile tokom hladnoratovskog perioda, ali je međuzavisnost između njih bila izuzetno niska, što je formiralo samo „tanki“ međunarodni poredak (Miršajmer, 2019: 15-16). SAD su naspram „tankog“ međunarodnog poretka nastojale da u „puni“ međunarodni poredak uključe što više aktera, po mogućstvu sve.

                Integrisanje Rusije i Kine u globalne ekonomske i finansijske tokove bilo je relativno uspešno. Rusija je postala članica Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) i Svetske banke 1992. godine, relativno brzo nakon pada Berlinskog zida. Doduše, članica Svetske trgovinske organizacije (STO) Rusija postaje tek 2012. godine[10].  Kina je članica MMF i Svetske banke postala još tokom hladnoratovskog perioda, a STO je pristupila 2001. godine. Period devedesetih godina u trouglu SAD – Rusija – Kina prošao je bez većih napetosti, što je dalo signal političkim elitama u SAD da sprovođenje liberalne spoljnopolitičke agende daje rezultate.

                Paralelno sa razvojem odnosa u pomenutom trouglu stari hladnoratovski saveznici na tlu Evrope ušli su u sasvim novu etapu integracija. Padom gvozdene zavese i izlaskom zemalja Istočne Evrope iz socijalističkog lagera stvoreni su uslovi za reunifikaciju Nemačke i „povratak“ ostalih zemalja u političku arhitekturu starog kontinenta. Pored uslova za proširenje i stvaranje novog pan-evropskog projekta Evropa je bila na putu produbljivanja postojećih integracija. U tom duhu 1992. godine potpisan je Ugovor o Evropskoj uniji u Mastrihtu, poznatiji i kao Mastriški ugovor, koji je dotadašnje Evropske zajednice koje su bile prevashodno ekonomskog karaktera transformisao u novi politički entitet – Evropsku uniju. Evropska unija je po Mastriškom ugovoru počivala na tri stuba. Prvi stub obuhvatao je prethodno postojeće Evropske zajednice (Evropska zajednica za ugalj i čelik, Evropska ekonomska zajednica i Evropska zajednica za atomsku energiju); drugi stub činio je sistem Zajedničke spoljne i bezbednosne politike; treći stub obuhvatao je sferu koja se odnosila na pravosuđe i unutrašnje politike[11].  Takođe, još jedan značajan pomak i indikator produbljivanja evropske integracije i njenog ulaska u „zlatno doba“ predstavljalo je uvođenje eura kao valute 1999. godine.

                U ovom periodu dve međunarodne institucije, pomenuta EU i NATO, ostvaruju svoj plan o proširenju na zemlje Centralne i Istočne Evrope. Miršajmer napominje da strategije širenja ove dve organizacije ne mogu biti razmatrane odvojeno, već da potpadaju pod isti korpus agende vođenja liberalne spoljne politike zemalja Zapada. Pomeranje Zapada prema Istoku prati realističku logiku obuzdavanja potencijalno agresivne Rusije. Međutim, proširenje EU i NATO u to doba nije imalo za cilj puko geostrateško teritorijalno širenje, već stvaranje zajednice liberalnih vrednosti i stvaranje nove evropske političke i bezbednosne arhitekture (Miršajmer, 2019: 23). Politika proširenja EU po prvi put je formalizovana 1993. godine na samitu u Kopenhagenu kada su uvedeni jasni kriterijumi za stupanje u članstvo novih država zbog njihovog „nezapadnog“ institucionalnog nasleđa. Ti kriterijumi bili su u skladu sa vođenjem liberalne spoljne politike tadašnjih evroatlantnskih saveznika i obuhvatali su: 1) stabilnost institucija koje garantuju demokratiju, vladavinu prava, zaštitu ljudskih i manjinskih prava; 2) postojanje tržišne privrede; 3) prihvatanje tekovina acquis communitaire[12].

U širenju prema istoku EU je uspešno sprovodila politiku uslovljavanja, mehanizam koji je omogućio ubrzanu demokratizaciju ovih zemalja i prihvatanje pravnih i političkih tekovina EU, što je rezultiralo velikim proširenjem 2004. godine (Šimelfenig i Sedelmajer, 2004)[13].

3. Pukotine u liberalnom poretku i povratak geopolitičkih napetosti

U drugim krajevima sveta stvaranje liberalnog poretka bilo je ambiciozniji i neizvesniji poduhvat u odnosu na rezultate u Evropi, ali ne i bez uspeha. Potpisan je sporazum u Oslu između Izraela i PLO, a SAD podržane od Saveta bezbednosti UN uspele su da pobede Irak u Zalivskom ratu i oslobode Kuvajt, dok se broj demokratija u svetu tokom ovog perioda znatno uvećao (Miršajmer, 2019: 26-27). Međutim, već početkom novog milenijuma pojavljuju se osetne pukotine u liberalnom poretku koje dovode u pitanje njegovu dugoročnu održivost u proklamovanoj formi i pokazuju prve znakove njegovog „prizemljenja“ i njegove transformacije. Dolaskom predsednika DŽordža V. Buša i njegove administracije u Belu kuću 2001. godine ispoljavaju se tendencije prema unilateralnom kreiranju i sprovođenju spoljnopolitičke agende naspram dominirajućeg multilateralizma u prethodnom periodu. No, to nije označilo niti pad američke moći u svetu i kraj njenog unipolarizma niti odustajanje od principa liberalne spoljne politike. Administracija predsednika Buša Mlađeg gajila je duboko nepoverenje u postojeće međunarodne institucije i njihov kapacitet da se izbore sa nadolazećim izazovima, rizicima i pretnjama po nacionalnu i svetsku bezbednost. Teroristički napadi 11. 09. 2001. godine su pokazali da je foedus pacificum još uvek daleko od ostvarenja. Sve veća opasnost od netradicionalnih aktera međunarodnih odnosa podstakla je SAD da usvoje novu strategiju nacionalne bezbednosti baziranu na doktrini preventivnog rata što je rezultiralo radikalnom ambicijom da se što brže nametne liberalna agenda u delovima sveta gde je to smatrano kao neophodno kako bi se učvrstila američka moć i dominacija. Pomenuti teroristički napadi podstakli su Bušovu administraciju da proglasi globalni rat protiv terora uz manihejsku konstantaciju da su ostale države u toj borbi sa njima ili protiv njih (Patrik, 2011: 21). Bušova administracija je, svesna moći koju SAD poseduju u međunarodnom sistemu, nastojala da bude garant očuvanja postojećeg poretka i predvodnik demokratske revolucije širom sveta. Bušova velika strategija u spoljnoj politici bila je, po rečima Stjuarta Patrika, vilsonizam bez međunarodnih institucija (Ibid).

                Intervencija i započinjanje rata u Iraku 2003. godine poljuljalo je poverenje u globalno liderstvo SAD s obzirom da je akcija pokrenuta uz protivljenje evropskih saveznika – Francuske i Nemačke. Ubrzo je postalo jasno da intervencija u Iraku predstavlja potpunu katastrofu spoljne politike SAD uzimajući u vidu dužinu rata i neuspeh transformacije političkog sistema u Bagdadu u liberalno-demokratski oblik vladavine. Možda još očitiji primer neuspeha spoljnopolitičke agende bazirane na promociji demokratskih vrednosti je predstavljao rat u Avganistanu s obzirom da je predstavljao najduži oružani sukob u istoriji SAD, iz koga su SAD uspele da se izvuku tek u godni nastajanja ovog eseja. Ovakvi potezi SAD u globalnoj areni stvorili su sumnju mnogih svetskih aktera u benignost američke hegemonije. Izbor i dolazak Baraka Obame na mesto predsednika SAD teško je mogao da popravi pokrenuti ireverzibilni proces slabljenja liberalnog svetskog poretka, uprkos najavama predsednika Obame da SAD ulaze u „novu eru angažovanja“ oličenu u pojačanoj multilateralnoj saradnji, kolektivnom upravljanju globalnim krizama, mirnoj integraciji nadolazećih svetskih i regionalnih sila u međunarodni poredak i modernizaciji i obnavljanju poverenja u međunarodne ustanove. Međutim, ovakva spoljnopolitička strategija nije doprinela održanju pređašnjeg stepena moći liberalnog međunarodnog poretka, već upravo nasuprot, njegovom slabljenju u novim geopolitičkim i geoekonomskim okolnostima, koje su u međuvremenu nastale.

(kraj prvog dela eseja)

[1] I pored očiglednih razlika u Hegelovoj, Marksovoj i Kisindžerovoj filozofiji istorije (Hegel, 1966; Marks, 1964; Kisindžer, 1994.) uslovljenih različitošću vremena i ideologija koje su zastupali ovi autori (Hegel pruski konzervativizam, Marks revolucionarni komunizam, Kisindžer tzv. Realpolitik tj. upravo realpolitiku), zajednička osobina ovih triju filozofija istorije je što su svaka na svoj način udaljene od liberalnog normativizma kome spore univerzalnost, doživljavajući ga tek kao jedan istorijski pol, odnosno tek jednu „istorijsku snagu“ među drugim istorijskim snagama, koje su sve zajedno u stalnoj napetosti i borbi svojih interesa.

[2] To Paris, U.S. Looks Like a Hyperpower, The New York Times, 05.02.1999. Dostupno na: https://www.nytimes.com/1999/02/05/news/to-paris-us-looks-like-a-hyperpower.html (pristupljeno 09.11.2021)

[3] Kovanicu „unipolarni momenat“ prvi put upotrebio je Čarls Krauthamer u časopisu Foreign Affairs kako bi opisao narastajuću moć SAD. Videti više u: Charles Krauthammer. 1990. The Unipolar Moment. Foreign Affairs, 70(1): 23-33.

[4] Videti više u: John Mearshimer. 1990. Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War. International Security, 15(1): 5–56.

[5] George H.W. Bush, “Address before a Joint Session of the Congress on the Persian Gulf Crisis

and the Federal Budget Deficit,” 11.09.1990, Dostupno na: https://bush41library.tamu.edu/archives/public-papers/2217 (pristupljeno 13.11.2020)

[6] O teoriji demokratskog mira pogledati još jedan članak Majkla Dojla: Michael Doyle. 1986. Liberalism and World Politics. American Political Science Review, 80 (4): 1151-1169.

[7] Jednu od istaknutijih grupa u objašnjavanju ove pojave možemo nazvati institucionalnom zbog toga što naglašava značaj postojanja demokratskih ustanova unutar države. Po ovom shvatanju postojanje podele vlasti, tj. sistema check and balances otežava donošenje odluke o pokretanju rata. Takođe, zbog postojanja koalicionih vlada smatra se da bi pokretanje nepopularnog, nepotrebnog ili gubitničkog rata dovelo do pada podrške vladajućim strukturama u javnom mnjenju i u eventualnom izbornom procesu. Javnost postupka u demokratijama takođe ublažuje bezbednosnu dilemu zbog nemogućnosti naglog napada i samim time podstiče bezbednosnu saradnju. Drugo krilo predstavljuju normativisti koji zastupaju tezu da demokratije norme unutrašnjeg rešavanja sporova primenjuju u međunarodnim odnosima (Ejdus, 2012: 83-84).

[8] U okviru korpusa teorija neoliberalnog institucionalizma izdvajaju se tri različite grupe mišljenja. U prvu grupu spadaju liberalni institucionalisti koji za razliku od realista smatraju da je saradnja između država pod okriljem međunarodnih ustanova izvesnija nego što potonji smatraju, pogotovo po ekonomskim i ekološkim pitanjima. Međunarodne ustanove i pravila koja ih tvore i koja obavezuju države članice određene organizacije smanjuju verovatnoću da jedna od njih može da prevari ostale što predstavlja glavnu prepreku sukobu između država. U drugu grupu spadaju teoretičari koji ističu značaj institucija kolektivne bezbednosti. Teoretičari kolektivne bezbednosti fokusirani su na pobijanje realističkih pretpostavki o samozainteresovanim akterima u međunarodnom sistemu koji u cilju promene status quo-a uvek mogu pribeći upotrebi sile, te akcenat stavljaju na to da institucije kolektivne bezbednosti služe stvaranju uslova gde nijedna država ne može imati maksimalističke tendencije usled toga što je ostale države unutar institucija odvraćaju od upotrebe sile. Treća grupa jesu kritički teoretičari. Cilj kritičkih teoretičara nije ograničen samo na povećanu saradnju među državama, već na potpunu transformaciju svetske politike koja bi omogućila postojanje večnog mira. Kritički teoretičari smatraju da materijalna struktura međunarodnog sistema po sebi ne postoji već da je ona produkt ideja i diskursa. O nabrojane tri teorije neoliberalnog institucionalizma i odgovoru iz perpsektive neoklasičnog realizma videti više u: John Mearsheimer. 1994. The False Promise of International Institutions. International security 19(3): 5-49.

[9] Videti više u: White House, A National Security Strategy of Engagement and Enlargement, The White House. Washington DC. 1994. Dostupno na: https://nssarchive.us/wp-content/uploads/2020/04/1994.pdf (pristupljeno 17.11.2021)

[10] Transformacija Opšteg sporazuma o carinama i trgovini (GATT) u Svetsku trgovinsku organizaciju 1995. godine predstavlja vid političkog podsticanja rasta svetske trgovine i njenu institucionalizaciju u okviru pomenute organizacije. Stvaranje STO uklapa se u stvaranje međunarodnih institucija i razvoja svetske trgovine u skladu sa spoljnopolitičkom agendom SAD u tom periodu. Više o značaju i funkcionisanju STO videti u: Thomas Oatley. 2015. International political economy. Routledge.

[11] O razvoju evropskih integracija i sektorskim politikama videti više u: Dezmon Dinan. 2009. Sve bliža Unija–uvod u evropsku integraciju. Službeni glasnik. Beograd; Dezmon Dinan. 2010. Menjanje Evrope–Istorija Evropske unije. Službeni glasnik. Beograd.

[12] Videti više u: European Council, Conclusion of the Presidency, Copenhagen, 21-22 June 1993, General Secretariat of the Council, Brussels.

[13] Zemlje koje su 2004. godine dobile status države članice EU su Slovenija, Mađarska, Češka, Slovačka, Poljska, Litvanija, Letonija, Estonija, Malta i Kipar. Bugarska i Rumunija stekle su punopravno članstvo 2007. godine, dok je Hrvatska pristupila 2013. godine. Mađarska, Češka i Slovačka postale su članice NATO 1999. godine. Tokom 2004. godine, u istoj godini kad je EU primila najveći broj država članica, članice NATO postaju Bugarska, Rumunija, Slovačka, Slovenija, Estonija, Litvanija i Letonija. Hrvatska i Albanija pristupaju 2009. godine, Crna Gora 2017. godine, da bi poslednja članica saveza postala Severna Makedonija 2020. godine.

Foto: privatna arhiva