JASENOVAC – ZLOČIN KOJI SE NE SME ZABORAVITI

JASENOVAC – ZLOČIN KOJI SE NE SME ZABORAVITI

Autor: msr Srđan Graovac, istoričar

„Sigurno možemo da se složimo da je zaborav zločina i zločinstava jedna posebna kategorija „nadzločina“ i to ona najteža – duhovna. Međutim, postavlja se pitanje kako je uopšte moguće da svest i savest ljudskog roda dospeju u stanje potpune ili delimične indiferentnosti prema pomenutim najmračnijim platformama nesavršenstva čovečanske promisli. Možda se odgovor na ovu strahovitu dilemu krije u obrascima ponašanja ljudskih kolektiviteta, pa i nacija među njima, koje bismo mogli da okarakterišemo samo kao opšteprihvaćene „zavete prećutkivanja“, često bez logike, smisla, a posebno sa potpunim odsustvom svake humanosti. U istoriji srpskog etnosa, najbolju paradigmu „prećutkivanog sećanja na zločin“, pronalazimo u povesnici „otvorenog slučaja balkanskog Aušvica“, odnosno sistema koncentracionih logora, a zapravo fabrike smrti, u Jasenovcu. Dok su Aušvic, Sobibor, Saksesnhauzen ili Dahau, odavno postali postulati fakticiteta o bestijalnosti antiljudske prirode nacističke i fašističke ideologije zločina i smrti, dotle istorijska nauka, razne sociološke studije, ali i svakodnevica javnih diskursa u politici, istinu o Jasenovcu još uvek determinišu kao „otvoreni krivični slučaj“ sa ponekad nedorečenim i nejasnim fragmentima pripovedanja o nečemu što odavno nije zaslužilo da nosi signaturu „slučaja“, već potvrđene povesne činjenice. Nijedna pozorišna predstava, nijedan umetnički film, nijedna sveobuhvatna monografija nije priređena o patnjama desetina ili stotina hiljada, a možda i miliona žrtava (evo, ni u to nismo sigurni!) najstrašnijeg zločina hrvatskih ustaša u Drugom svetskom ratu, a prošlo je 75 godina od formiranja tog najmonstruoznijeg žiga večitog srama na plećima onih koji su svoju sreću gradili na tuzi i nesreći nevinih. Tokom milenijumske istorije ograničavanja sloboda za kažnjenike i pritvorenike, čak ni okoreli kriminalci u najstrašnijim svetskim zatvorskim kazamatima nisu doživljavali takvu užasnu sudbinu i pogrom, kakvu su doživeli brojni novomučenici iz najširih slojeva srpskog, jevrejskog i romskog naroda sa prostora tadašnje ustaške Nezavisne Države Hrvatske i to na teritoriji ne većoj od jednog prosečnog srednjoevropskog grada. Ni tri genocida nad srpskim etničkim kolektivitetom u XX stoleću nisu bila dovoljan podsetnik za najpozvanije da na navedena pitanja daju verodostojne odgovore, a duše nevinih stradalnika iz neopojanih grobova te srpske „metropole mrtvih“ vape za odgovrima i opominju nas preživele da pojasnimo razloge zbog kojih ne smemo da dozvolimo da „Kameni cvet“ u Jasenovcu jednoga dana ne osvane kao potpuna nepoznanica ili nejasno sećanje generacija potomaka žrtava i nekažnjenih zločinaca u ovoj parapsihološkoj drami „zločina i kazne“, pred kojom bi i sam Dostojevski ustuknuo.

Čudno zvuče i izgledaju opisi koje možemo da pročitamo u raznim studijama i analizama o istorijatu „Sistema koncentracionih logora – Jasenovac“, kada naiđemo na reči koje eklatantne primere užasa sprovedenog nad životima dece, žena i muškaraca svih životnih doba i socijalnih struktura ličnosti, nazivaju „kontinuiranim višedecenijskim polemikama“. Kako je moguće da još uvek postoji „polemika“ o genocidnom zločinu koji je za manje od četiri godine potpuno izbrisao postojanje desetina i stotina hiljada života i to na do tada zapanjujuće, a često i faktografski nezabeležene monustruzne načine u istoriji zločinstava. Ukoliko su pomenuti životi postojali u aprilu ili julu 1941. godine, a u aprilu 1945. godine ili u godini prvog popisa stanovništva nakon završetka Drugog svetskog rata, više nisu bili među živima, zbog čega onda postoji bilo kakva polemika? Ukoliko je poznato da je genocid u Jasenovcu nad Srbima, Jevrejima, Romima, antiustaški politički opredeljenim Hrvatima i ostalim pripadnicima tzv. „nepoćudnog elementa“ u populaciji države sa po zlu upamćenim akronimom NDH, izvršen od strane identifikovanih zločinaca, koje sasvim pouzdano, ubrajamo u državni vojno-bezbednosni sistem pomenute nacifašističke kreature, kakav je bio ustaški režim, ponovo postavljamo pitanje, oko kojih tačno dilema polemišemo u vezi sa delovanjem i učincima postojanja navedenog logora smrti? Još važnije, zbog čega su uopšte i nastale te dileme? Paradoksalno, odgovore na ova pitanja nije teško pronaći i isti pružaju saznanja o suštinskoj osobenosti ustaške NDH u odnosu na prirode sličnih totalitarnih zločinačkih tvorevina nastalih na platformama nacističkih i fašističkih agresija u toku Drugog svetskog rata. Događaji koji su potresali svakodnevni život logoraša u jasenovačkoj fabrici pokolja, apsolutno su kompatibilni sa karakterom pomenute državne tvorevine, jedine, a u maju 1945. godine i poslednje satelitske saveznice hitlerovske Nove Evrope, koja je „svoje Jevreje ubila svojim rukama na sopstvenom tlu“, kako je o tome nekoć potresno svedočio pokojni Jaša Almuli, nekadašnji predsednik beogradske jevrejske opštine i preživeli jasenovački logoraš. Kontroverzna i često kritikovana izjava Franje Tuđmana, predsednika moderne hrvatske države (1990-1999) na prvom Općem saboru Hrvatske demokratske zajednice, tadašnje i današnje vladajuće političke partije u Republici Hrvatskoj, u februaru 1990. godine, da „…NDH nije bila samo puka „kvislinška“ tvorba i „fašistički zločin“ već i izraz kako povijesnih težnji hrvatskog naroda za svojom samostalnom državom, tako i spoznaja međunarodnih čimbenika, a u ovom slučaju vlade Hitlerove NJemačke, koja je na ruševinama versajskoga, krojila novi europski poredak…“, zapravo je apsolutno ispravna, koliko god gnusna. Ne iznosimo ovu tvrdnju iz razloga što je veći deo hrvatskog naroda nacističku okupaciju i uspostavljanje NDH 10. aprila 1941. godine dočekao sa frenetičnim aplauzima i poklicima zadovoljnih ushićenja. Uostalom, veoma je nezahvalno vršiti procene istinskih osećanja jednog etničkog kolektiviteta prema određenim nacionalnim interesima i stavovima. Međutim, ukoliko se složimo da su pozicije društvenih elita prema pomenutim pitanjima najprepoznatljivija manifestacija stvarnih težnji jedne socijalne zajednice i njene strukture, onda u priličnoj meri možemo relaksirano utvrditi da je Nezavisnu Državu Hrvatsku, hrvatsko društvo, zaista doživelo kao ostvarenje njegovih najdubljih nadanja, strepnji i viševekovnih težnji.

Navedene težnje počivale su na idejama o hrvatskom državnom i istorijskom pravu, zasnovanom na srednjovekovnim feudalnim principima odnosa društvenih elita prema pojmu postojanja „političke nacije“ ili konstitutivnosti jedne etničke zajednice na konkretnoj teritoriji ili u određenoj državi. Prema datim shvatanjima, prava jedne konstitutivne zajednice u takvom društvu, isključivala su prava svih drugih etničkih skupina koje ne bi bile spremne da prihvate aksiome opšteprihvaćenih postulata života, navika i običaja pomenutog „ustrojiteljskog“ etniciteta. Navedene feudalne principe, nosioci hrvatskog nacionalnog „rizorđementa“, poput Ante Starčevića, čuvenog „oca hrvatstva“ i Josipa Jurja Štrosmajera ugradili su u platforme građanske afirmacije i poimanja novovekovnog nacionalnog preporoda hrvatskog naroda sa tvrdnjom da je srpski pravoslavni etnički i konfesionalni etnicitet „remetilački faktor“ u stremljenjima društva za realizacijom ideala uspostave velike i etnički i verski homogene, jedinstvene i samostalne hrvatske države. Savremenici i naslednici starčevićevske i Štrosmajerove ideje o hrvatskom državnom i istorijskom pravu, u obliku nacionalističke velikohrvatske i verske rimokatoličko-klerikalske politike „pravaštva“, u drugoj polovini XIX i u prvoj polovini XX veka, mobilisali su najšire slojeve hrvatskog naroda svih socijalnih struktura prema nacionalnom zadatku stvaranja gore-opisane hrvatske države u kojoj ne bi bilo mesta za srpski pravoslavni živalj i druge verske i nacionalne zajednice, iz razloga što su takve narodnosne i konfesionalne grupacije smatrane „tuđinskim tkivom“ u zacrtanom modelu organizacije hrvatskog društva. Ostvarenje ovih monstruoznih hrvatskih nacionalnih ideja, po prvi put dogodilo se u NDH, gde se već u aprilu 1941. godine donošenjem Zakona o hrvatskom državljanstvu, a potom i Zakona o zaštiti arijevske rase i hrvatske časti, otpočelo sa procesom sistematskog istrebljenja u prvom redu srpskog, jevrejskog, a potom i romskog stanovništva na prostorima današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srema i dela Raške oblasti. Prema podacima „Enciklopedije holokausta“ Memorijalnog muzeja holokausta u Vašingonu ustaški režim je u periodu od aprila 1941. godine do januara 1943. godine usmrtio preko 250 hiljada Srba. Do kraja oružanih sukoba, broj stradalih Srba u Drugom svetskom ratu porašće do vrtoglave cifre od preko milion žrtava, od kojih je bar polovina poklana od strane ustaških zločinaca. Centralna pozornica u tom „teatru zločina i krvi“, nalazila se u sumornom Jasenovcu.

Međutim, pobeda Titovih partizanskih jedinica i Komunističke partije u ratu, potom i stvaranje Nove Jugoslavije „bratskih naroda i narodnosti“ čije je jedinstvo bilo isklesano u ratu za oslobođenjem od okupatora, kao i u klasnoj socijalističkoj revoluciji, našlo se u potpunoj koliziji sa „uratkom“ nacionalne državne tvorevine jednog od tih bratskih naroda – hrvatskim, tokom trajanja te epopeizirane borbe za slobodom. „Za ljubav Titovog bratstva i jedinstva“, bilo je potrebno umanjiti posledice hrvatskih zločina, a najefikasniji metod koji je tada primenjen počivao je na ranije pomenutom opšteprihvaćenom prećutkivanju ili potiskivanju rada na sveoubuhvatnom saznanju o razmerama „kolektivnog zamračenja svesti“ podivljalog hrvatskog ustaštva i učincima njihove politike terora i pokolja. Rezultat navedenih metoda potiskivanja sećanja na zločin nalazi se u okvirima prisustva dilema, polemika i nedorečenosti u saznanjima o užasima počinjenim u Jasenovcu, Jadovnu, Gospiću, Prebilovcima, i drugim stratištima srpskog življa u NDH. To nikako ne znači da su komunističke vlasti nove države branile pominjanje ili nužna saznanja o patnjama žrtava ovih pogroma, pa i samog genocida počinjenog u Jasenovcu. Međutim, dok je cela posleratna civilizacija sa pažnjom i nevericom otkrivala detalje strahota i usude žrtava koji su se dogodili u nacističkim koncentracionim logorima od Atlantika do Volge, u Jugoslaviji je, nakon početnih ispitivanja i pravosudnih istraga, javno interesovanje za ulogu logora Jasenovac u ustaškoj genocidnoj politici stvaranja etnički i konfesionalno homogene hrvatske države, počelo neumitno da bledi. Neformalni razlog za ovaj neljudski postupak novih vlasti i njihovih, u prvom redu političkih i akademskih elita, pronađen je u navodno državnim i ideološkim interesima „jugoslovenske socijalističke zajednice“ u kojoj nije moglo biti mesta za uznemirujuće povesne crtice iz bliže ili dalje prošlosti srpsko-hrvatskih odnosa, a saznanja o genocidu u Jasenovcu, kao i uopšte o hrvatskom „Magnum crimen“ iz Drugog svetskog rata, prema suludoj proceni nadležnih, postao bi „kamen spoticanja“ u izgradnji „samoupravne socijalističke države jugoslovenskih naroda i narodnosti“. U navedenim razlozima potiskivanja interesovanja i kriminalističke obrade saznanja o zločinima u Jasenovcu, krije se i objašnjenje zbog čega je tek 1966. godine podignuto spomen-obeležje, već pominjani Kameni cvet, autora Bogdana Bogdanovića, na najvećem stratištu srpskih, jevrejskih i romskih žrtava u Drugom svetskom ratu. Tito se složio sa predlogom da Jasenovac treba dostojanstveno obeležiti, ali da od toga, kako je rekao, ne treba praviti, „jadikovku“, jer je u Jasenovcu izvršena „odmazda neprijatelja na ustanak naroda Jugoslavije“! Nakon rata, oštećeni ostaci logora uglavnom su uklonjeni od strane novih jugoslovenskih vlasti, a celokupna hrvatska politika „državnog i istorijskog prava“ oslobođena je svake odgovornosti za počinjena zlodela i o njoj se jednostavno više nije govorilo. Usvojen je stav da su ustaški zločini, pa i sam genocid u Jasenovcu, posledica nerešenih međunacionalnih pitanja u Kraljevini Jugoslaviji, ali i da je uzroke istih potrebno potražiti u fašističkoj agresivnoj politici, kako u svetu, tako i kod nas, na Balkanu. Zbog toga su i svi stradalnici u Jasenovcu determinisani samo jednim opštim, bezličnim, apstraktnim terminom, u posleratnom periodu dosta korišćenim pojmom „žrtava fašističkog terora“. Postojalo je verovanje da su na taj način uklonjeni svi dalji potencijalni uzroci međuetničkih i međureligijskih napetosti i problema, što je uglavnom koherentno i zdušno, prihvatila i srpska intelektualna i politička elita.

Jasenovac je postao samo jedna „neprijatna stranica“ u povesnici međunacionalnih odnosa u bivšoj Jugoslaviji. Tako se desilo da je osamdesetih godina prošlog veka prilikom studentske ekskurzije Spomen području Jasenovac, ugledni srpski istoričar prof. dr Branko Petranović upitao svoje studente da li im je poznato da je na tom mestu ubijeno pola miliona Srba, a kada su studenti uzvratili pitanjem zbog čega njihov profesor ne objavi neku studiju ili monografiju o datoj temi, dobili su odgovor da to verovatno ne bi bilo umesno! Možda se istim razlozima političke korektnosti vodio i sam vođa Druge Jugoslavije Josip Broz, koji tokom svoje tridesetpetogodišnje vladavine nikad nije posetio ovo stradalničko svetilište srpskog naroda. Proces realizacije hrvatske politike državnog i istorijskog prava okončan je u Ratovima za jugoslovensko nasleđe devedesetih godina prošlog stoleća, kada je preostalo i iz Drugog svetskog rata preživelo srpsko stanovništvo, konačno, a verovatno trajno i u celosti proterano, ovog puta iz moderene i demokratke hrvatske države. Srba je u Hrvatskoj nestalo, ali manipulcije, nedoumice, i prećutkivanje genocida iz Drugog svetskog rata i njegovog živog simbola Jasenovca, preživeli su i tu poslednju nacionalnu kataklizmu srpskog etnosa, a ovaj put i uz saglasnost većeg dela međunarodne zajednice. Na vapaj srpskog življa i države Srbije da se podrškom hrvatskom nacionalizmu iz devedesetih godina prošlog stoleća, zapravo glorifikuje i nagrađuje zločinstvo hrvatske genocidne politike državnog i istorijskog prava, kao i sama uloga ustaša u njoj, iz međunarodne zajednice je stigao odgovor koji niko bolje nije artikulisao od bivšeg predsednika Francuske Žaka Širaka, koji je srpskom narodu poručio da bi pre bilo kakvog zahteva za pravdom, „…Srbi prvo trebali da shvate da su oni narod bez zakona i vere, a  zapravo nacija razbojnika i terorista…“, pa samim tim pravdu i ne zaslužuju. Možda Žak Širak nije nikada čuo za stradalništvo Svetog Vukašina Novomučenika Jasenovačkog i Klepačkog, ali ne bi trebalo niko da zamera nekadašnjem francuskom predsedniku, zbog naše grešne ćutnje i zaborava, jer je iz Jasenovca punih četrdeset godina tutnjila jedna gromoglasna tišina. Pa kako onda da je i Žak Širak čuje…

Već smo naglasili da je politika prećutkivanja Jasenovca iznedrila „disciplinu“ manipulacije učincima ustaškog genocida nad Srbima. Najveće od istih odnose se i danas na tačan broj stradalih. Manipulacije su najpre započele same ustaše, koje su se još tokom Drugog svetskog rata hvalile da su u Jasenovcu zaklale čak milion Srba. LJubo Miloš, komandant logora u Jasenovcu, govorio je o „par stotina hiljada ljudi“ i da su ustaše u Jasenovcu „umorile više Srba nego Turci tokom višestoljetne osmanlijske vladavine“, a njegov kolega fra Miroslav Majstorović Filipović, zvani Sotona, pominjao je „oko pola milijuna Srba“. Zemaljska komisija Hrvatske za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača maja 1945. godine zaključila je da je u Jasenovcu „nasilno usmrćeno otprilike milion i četiri stotine hiljada ljudi“, dok je isto telo Međunarodnom sudu u Nirnbergu podnelo izveštaj da je u Jasenovcu ubijeno 600.000 ljudi. General pukovnik Velimir Terzić bio je siguran da je u Jasenovcu „ubijeno najmanje 1.000.000 Srba, a crnogorski publicista dr Radomir Bulatović pisao je da je „u Jasenovcu stradalo 1.110.929 ljudi, žena i djece“. Herman Nojbaher, opunomoćeni Hitlerov ministar za jugoistok, pisao je da je u logoru Jasenovac ubijeno 225.000 Srba. Nemački komandant jugoistoka general Aleksandar fon Ler navodio je 400.000 žrtava u NDH, a istu cifru pominjao je i nemački general hrvatskog porekla Lotar Rendulić. NJegov kolega Ernest Fik je idejnom tvorcu Holokausta, Hajnrihu Himleru 16. marta 1944. godine pisao da su ustaše pobile „600.000 – 700.000 Srba“. Nekadašnji zagrebački nadbiskup kardinal Franjo Kuharić sumnjičavo je februara 1981. godine u zagrebačkoj katedrali pomenuo „onih 40.000 žrtava koje se pripisuju Jasenovcu“, a prvi predsednik samostalne Hrvatske, Franjo Tuđman, pred raspad bivše Jugoslavije pisao je da je u Jasenovcu „stradalo oko 30.000-40.000 osoba“. Tek 2013. godine saradnici Spomen područja u Jasenovcu sačinili su privremeni, nepotpuni spisak od 83.145 jasenovačkih žrtava, a Muzej genocida u Beogradu registrovao je imenom i prezimenom više od 88.000 žrtava logora u Jasenovcu. U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941. godine živelo je od 1.885.943 do 1.966.000 Srba, a prema popisu stanovništva iz 1948. godine na teritoriji Bosne i Hercegovine bilo je 1.610.000 Srba. Na osnovu dosadašnjih istraživanja, beogradski istoričar Dragan Cvetković procenjuje da konačni broj žrtava u Jasenovcu iznosi između 122.300 i 131.100 muškaraca, žena i dece, ali i da su ustaše, pored Jasenovca, u drugim logorima i na kućnim pragovima širom Bosne i Hercegovine i Hrvatske pobile i u jame bezdanke bacili još 345.000 Srba. Počasno mesto među manipulatorima brojem jasenovačkih žrtava pripada Josipu Brozu Titu, koji se od proleća 1944. godine, kada je pisao o više nego uveličanoj cifri kako je u NDH samo za prva tri meseca od njenog osnivanja, „uništeno preko pola miliona Srba“, stalno poigravao sa brojem ustaških zločina. Posle revizionističkog govora u Glini, 7. jula 1952. godine kada je broj ustaških žrtava sveo „na stotine i hiljade ljudi“, Tito je devet godina kasnije, jula 1961. godine u Užicu izjavio da su ustaše pobile „na stotine i hiljade Srba i hrvatskih rodoljuba“.

Manipulacije rađaju sumnje, sumnje dovode do strahova, a strahovi donose užase. Užasi Jasenovca najslikovitije se mogu ispričati u rečima o stradalništvu već pominjanog Svetog Vukašina Klepačkog. Ovaj Srbin, Novomučenik iz Jasenovca, rodom je iz hercegovačkog sela Klepci, koje se nalazi na istočnoj obali Neretve (naspram Čapljine), gde je ranije bila stara crkva Svetog Apostola Luke, nastala početkom XVI veka, kao zadužbina čuvenih srpskih pravoslavnih crkvenograditelja Hrabrena-Miloradovića, a od 1857. godine je bila obnovljena kao crkva Preobraženja Hristovog (koju su snage Hrvatskog vijeća odbrane srušili do temelja 1992. godine, kao i celo selo Klepce). Pripadao je porodici Mandrapa i zvao se Vuksan, Vukan ili Vuk, odnosno Vukašin. Rođen je krajem XIX veka, najverovatnije u svome selu, ali se u ranim godinama preselio u Sarajevo. U Sarajevu je porodica Mandrapa uživala status ugledne srpske trgovačke i zadužbinarske zajednice, blisko povezane sa Starom crkvom Svetih Arhanđela na Baščaršiji, gde su bili i dobrotvori. Početkom ustaškog pogroma 1941. godine, Vukašin se sklonio u svoje selo, ali su hrvatske ustaše i tamo dospele, pobivši mu celu porodicu, kao i veći deo stanovništva sela Klepci i susednih Prebilovaca, kao i druge Srbe u dolini Neretve i na širem prostoru Hercegovine. Tada su u jednom šumskom zbegu zarobili i Vukašina. Vukašin je odveden u Sarajevo, a odatle je u maju 1942. godine deportovan u logor Jasenovac, zajedno sa brojnim pravoslavnim Srbima. Samo odvođenje potresno je opisao jedan od preživelih logoraša Žarko Vidović iz Sarajeva, koji je izneo i svedočanstva o nastanku čuvene pesme „Đurđevdan“ među srpskim zatočenicima u tom „vagonu smrti“ za Jasenovac . Vukašin je pogubljen u Jasenovcu januara 1943. godine, od ruke ustaškog zločinca Žila Friganovića i to stradanje je opisao doktor Nedeljko Zec, takođe jedan od preživelih jasenovačkih logoraša, u knjizi pod naslovom „Samo ti, dete, radi svoj posao“. Ustaški koljač Friganović, videći Vukašina, postarijeg seljaka, kako spokojnog duha i sa nekim nedokučivim mirom na licu posmatra strašan pokolj svojih sunarodnika, dovede ga preko reda pred jednu iskopanu jamu, nad kojom su od ranog jutra klali i u nju bacali nevine žrtve, te rešen da mu razbije taj mir i spokojstvo, zatraži od njega da vikne „Živeo Pavelić“. Kako Sveti Vukašin nije ništa odgovarao, nego je samo mirno i spokojno ćutao, ubica mu je nožem sekao jedno po jedno uvo, a potom i nos. Kada je mučitelj zapretio da će mu i srce iz grudi izvaditi, ako ne izrekne pohvalu poglavniku, blaženi mučenik Vukašin je mirno pogledavši u mučitelja i kroz njega u Božju neizmernost, polako i razgovetno rekao: „Samo ti, dijete, radi svoj posao!“ Dati  odgovor i blaženstvo spokoja sa krvlju poškropanog lica Svetog Novomučenika razbesneo je ubicu, pa mu je ovaj u besu iskopao oči, izvadio srce, preklao grkljan, a potom njegov leš nogama odgurnuo u jamu. Ubica je zatim izgubio razum, a kasnije je sve ovo ispričao u logorskoj ambulanti doktoru Nedeljku Zecu, autoru pomente zbirke priča preživelih logoraša. NJegoš bi kazao: „…Ođe ljudsko prestaje poznanje!“. Srpska Pravoslavna Crkva kanonizovala je Vukašina Mandrapu 1998. godine.

To je bio Jasenovac, mesto užasa, svetilište duša nevinih i Golgota uskrsnuća pravednih. U krivičnom pravu zločin genocida ne zastareva, ali u životma ljudi i u istoriji civilizacije isti se i ne ponavlja, već neprekidno traje, sve dok u celosti ne bude zabeležen i dostojno urezan u kolektivno pamćenje svih nas, slučajno preživelih.

Msr Srđan Graovac, istoričar