MISTERIJA ODNOSA SRBA I DRUGIH NARODA NA BALKANU

MISTERIJA ODNOSA SRBA I DRUGIH NARODA NA BALKANU

Autor: Srđan Graovac

Poslednjih godina često svedočimo razvoju jednog sociološkog fenomena koji se najbolje očituje u činjenici da iz usta uglednih političara, javnih radnika ili intelektualaca čujemo termine, kao što su pomirenje, tolerancija, dobrosusedski odnosi, međunacionalna saradnja, regionalna saradnja, itd. Pomenute reči postale su gotovo nezaobilazan faktor u diskursima svakodnevne komunikacije u okviru našeg društva i društava sa kojima srpski narod dolazi u neposredne ili posredne dodire. Ponekad se čini da iste poprimaju karakter floskula koje često koristimo, a na čiji značaj ili smisao niko više ozbiljno ne obraća pažnju. Ne možemo da pogrešimo, ukoliko već na početku ukažemo na činjenicu da su socio-politička i populaciono-demografska slika Balkanskog poluostrva umnogome uslovljene geografskim, povesnim i kulturološkim karakteristikama različitih zajednica stanovništva koji stolećima žive na pomenutom prostoru. Prema geopolitičkom položaju, Balkansko poluostrvo nesporno predstavlja raskrsnicu svetova ili kako je to u naučnoj i popularnoj literaturi naglašeno, isti predstavlja most između Istoka i Zapada, mesto susreta, saradnje i sukoba različitih civilizacija, koji se često transformiše u jedan geopolitički čvor. Dakle, u kulturološkom pogledu, ova prostranstva predstavljaju mesto preplitanja brojnih kulturnih i civilizacijskih nasleđa, uticaja velikih svetskih religija, poput pravoslavlja, katoličanstva ili islama, a u etnografskom smislu, to je prostor naglašene višenacionalne šarolikosti i poligon prelamanja interesnih akcija svih „velikih sila“, kako u prošlosti, tako i u današnjici.

Ukoliko uzmemo u obzir i geografsko-reljefni, kao i infrastrukturno-komunikacijski položaj Balkana, onda reči našeg velikog geografa i uopšte intelektualca, Jovana Cvijića o „srpskom narodu koji je izgradio kuću na sred puta“, izgledaju sasvim razumno i adekvatno. Dakle, Balkan predstavlja vrata Evrope, ali i njenu tvrđavu i kada sagledamo sve navedene činjenice možemo pružiti jedan prihvatljivi zaključak koji se sastoji u fakticitetu da je geostrateški položaj ovog prostora odredio sudbinu istog. Pomenute činjenice ukazuju na veliku opravdanost tvrdnji uglednog srpskog istoričara akademika Milorada Ekmečića, koji je sa punim pravom rekao „…da Balkan proizvodi mnogo više istorije nego što može da je podnese“. U istorijskom smislu, složićemo se da su osmanlijska osvajanja proizvela dalekosežne posledice po egzistencijsku sudbinu svih balkanskih naroda i to ne samo zbog činjenice da su putem istih uništena društva razvijenih srednjevekovnih država, poput Srbije, Bugarske, Bosne ili drevnog Romejskog carstva, već je „strukturalno“ bio uzdrman i hrišćanski, mahom pravoslavni konfesionalni kulturološki obrazac u okviru kojeg su etnički kolektiviteti Jugoistoka Evrope predstavljali sastavni deo evropske civilizacije. Stoleća otomanske uprave prouzrokovaće frekventne migracije stanovništva, ali i kompleksnost populacione strukture Balkana u konfesionalnom i etničkom pogledu. Usled opadanja vojne i ekonomske moći Osmanskog carstva, a napretka zapadnoevropskih zemalja, uslovljenog pojavom prvo humanizma i renesanse, a zatim tehničkih otkrića, industrijske revolucije, prosvetiteljstva i na kraju tehničko-tehnoloških dostignuća koja su iznedrena u XIX veku, balkanski narodi pod Osmanlijama ostali su uglavnom uskraćeni za sve navedene epohalne promene koje su dovele do visokog stepena lične i kolektivne afirmacije pojedinca i društava u drugim delovima Kontinenta.

Nesposobnost osmanskih političkih elita da održe korak sa inovacionim procesima u Evropi doveli su do značajnog, pre svega privredno-ekonomskog nazadovanja koje narodi na ovim prostorima nisu uspeli da nadoknade do savremenog doba. Tokom XIX veka, stoleća geneze nacionalnog identiteta, talasi nacionalnih preporoda zahvatiće i naše poluostrvo. Borba za nacionalno oslobođenje i integraciju u jednu jaku nacionalnu državu postaće cilj svih balkanskih naroda. Grci, Srbi i Bugari su formirali svoje nacionalne države i potpuno u skladu sa duhom vremena težili njihovom proširenju i oslobađanju onih svojih sunarodnika koji su se još uvek nalazili pod tuđinskim vlastima. Veliki problem za međunacionalne i međudržavne odnose predstavlja to što je nemoguće povući jasne nacionalne granice kako bi nacionalni kolektiviteti bili zadovoljni na prostoru prema kome, pojedinačno različiti narodi na Balkanu imaju teritorijalne, privredne ili kulturuloške aspiracije, odnosno pretenzije. Pomenuti razlozi uzrokovali su neminovna razmimoilaženja i sukobe, koji su, kao po pravilu često bili podsticani od strane velikih sila. Veliki sile zloupotrebljavale su ove okolnosti u cilju ostvarivanja svojih političkih interesa na prostorima sa kojih se postepeno povlačilo Osmanlijsko carstvo u Jugoistočnoj Evropi. U datim okolnostima, srpski narod je imao dodatno otežan položaj, zbog toga što se veliki deo njegovog etnosa nalazio u sastavu jedne druge, jednako nacionalnim interesima balkanskih naroda nenaklonjene velike sile, odnosno Habzburške monarhije, čiji znaci „degenerativnog opadanja“ političke moći njenog državnog aparata, nisu bili u tako odmakloj fazi kroz koju je već prolazio čuveni „Bolesnik na Bosforu“ ili Turska. Na taj način, proces oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda bio je znatno otežan.

Uprkos svim pomenutim problemima sa kojima se srpski narod suočavao tih godina, izuzetnim pregalačkim trudom, nezamislivim žrtvama i odricanjima, etnos je pokazao veliku vitalnost i sposobnost da ostvari zacrtane ciljeve i formira, za balkanske prilike, teritorijalno prostranu nacionalnu državu. Nakon vekova tuđinske vlasti i više stoleća od propasti srednjovekovne države, prvi put celokupan srpski etnički kolektivitet našao se u okvirima jedinstvanog državnog organizma, suverenog i nezavisnog od bilo koje velike sile. Međutim, navedena država nije bila samo srpska, već je predstavljala nadnacionalnu jugoslovensku državnu teritoriju, koja je osim bugarskog, pod svoje žezlo okupila sve narode južnoslovenske etničke grupe. Postoji verovatnoća, prema kojoj bi opstanak Jugoslavije bio uspešan, da se proces njenog stvaranja dogodio vek ranije. Razlog poklanjanja poverenja ovoj tezi leži u činjenici da je opstanak Jugoslavije umnogome zavisio od interesa vladajućih političkih elita hrvatskog i slovenačkog naroda, koji su u postojanju ove nadnacionalne državne zajednice, ipak videli samo kao „prelaznu fazu“ ili „privremeno rešenje“ do stvaranja njihovih zasebnih nacionalnih država. U vremenima postepenog kreiranja nacionalnih identiteta navedenih naroda, dakle tokom XIX veka, ideja jugoslovenstva je možda i imala realnu šansu za afirmaciju, ali je ista ostvarena kada su ti identiteti već bili utemeljeni na solidnim fundamentima. Pomenuta „jugoslovenska etapa“ u istoriji srpskog naroda, koja je podrazumevala nešto više od sedamdeset godina konstantne krize i međunacionalnih sukoba, pre svega između Srba i Hrvata i to sa tragičnim ishodima ostvarenim u genocidu nad srpskim etnosom u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj tokom Drugog svetskog rata ili etnocidom u Ratovima za jugoslovensko nasleđe devedesetih godina XX veka, doživela je svoj konačan epilog raspadom Jugoslavije na pragu novog milenijuma i krvavim građanskim ratom kojim je isti obeležen. Na Balkanu su po ko zna koji put, nanovo prekrojene granice. Ukoliko se samo prisetimo Dejtonskog mirovnog sporazuma kojim je završen rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1995. godine ili famoznih „pregovora“ u Rambujeu, posle kojih je bio otvoren put nelegalnom odvajanju Kosova i Metohije iz sastava Srbije, jasno je da velike sile danas ponovo imaju ključnu ulogu u egzistencijalnim pitanjima svih balkanskih naroda i njihovih međusobnih odnosa.

Posledicu istorijskog procesa stvarnja političke mape Balkana, posebno njegovog zapadnog i središnjeg dela, gde bi se nalazile države sa ograničenim suverenitetima, nabolje prepoznajemo u sudbini „Jugoslavije u malom“ ili današnje Bosne i Hercegovine, države koja se i u XXI veku nalazi pod međunarodnim protektoratom. Bosna i Hercegovina je zemlja oprhvana teškim bremenom međunacionalnih sukoba, privredne nerazvijenosti i socijalnih izazova sa malim izgledima efektivne funkcionalnosti bez uticaja međunarodne zajednice, što samo po sebi predstavlja strahoviti paradoks. Južna srpska pokrajina Kosmet, kolevka srpske duhovnosti, tradicije, kulture i državnosti, nasilno je izdvojena iz državnopravnog poretka Republike Srbije, što predstavlja suštinski razlog srpsko-albanskog konflikta. Političke elite albanskog etnosa, koji je jedina populaciona etnička zajednica na Balkanu u biološkoj ekspanziji, smatraju da njihovo nacionalno pitanje nije rešeno i očigledno imaju nameru da ga rešavaju svim raspoloživim sredstvima. Pored pretenzija prema teritoriji Srbije, prisutne su i aspiracije prema značajnom delu BJR Makedonije i Grčke. Kada tu dodamo i nerešene sporove između Turske i Grčke, probleme i interese pomačke manjinske zajednice u Bugarskoj, ali i sada već viševekovne komplikovane srpsko-hrvatske odnose, postaje nam jasno da je Balkan u pravom smislu tih reči „bure baruta“ koje uvek može lako da eksplodira, ako nismo u stanju da na vreme prepoznamo i neutrališemo potencijalnu ili nadolazeću opasnost. Sve je to naravno i razlog zašto je Balkan danas na marginama evropskog ekonomskog, tehnološkog i kulturološkog razvoja, jer konstantne krize i ratovi su uslovili privrednu i duhovnu stagnaciju ili nazadovanje ovih prostora u odnosu na ostale delove Starog kontinenta. Siromaštvo i nasilje, koji su u istoriji jugoistoka Evrope često nametani njegovim narodima, stvorili su jednu stereotipnu sliku u svesti drugih evropskih i neevropskih društava o surovosti i „divljaštvu“ Balkanaca, što je u značajnoj meri izvršilo uticaj na ugledne medije, ali i popularnu literaturu navedenih svetskih društava u čijim jezicima je termin „Balkan“, čak dobio i pežorativnu konotaciju. Veliki delovi političkih elita Zapadnog Balkana usvojili su uverenje da će procesom učlanjenja u Evropsku uniju, brojni problemi u međuetničkim i međudržavnim odnosima, jednostavno biti otklonjeni, što je važan preduslov uspostavljanja trajnog mira, tolerancije i međusobne saradnje. Paradigma tih uverenja nalazi se u komparaciji unutarbalkanskih relacija sa povesnicom otklanjanja tegobnih izazova koji su pratili međusobne odnose današnjih država-članica Evropske unije i njihovih naroda. Da li je članstvo u Evropskoj uniji dovoljan preduslov uspostavljanja stabilnih veza i odnosa na Balkanskom poluostrvu, pitanje je nad kojim rešenje traži gotovo sva intelektualna elita srpskog i drugih naroda jugoistočnog dela Starog kontinenta?! Ne zaboravimo da su članice Evropske unije i zemlje poput Grčke, Bugarske, Rumunije, Kipra, Mađarske, Hrvatske, Slovenije, a kandidati za ulazaku u tu nadnacionalnu „evropsku porodicu naroda“ su i države, kao što su Turska, Albanija ili Crna Gora. Međutim, istorijski i aktuelni problemi u međusobnim odnosima pomenutih političkih faktora na Balkanu i dalje su prisutni, čak se iz godine u godinu i proširuju.

Naravno, na nama koji živimo na ovom prostoru leži i odgovornost da odgovore na nerešena pitanja i ponudimo, jer mi sami najbolje znamo šta su naše želje i naši problemi, a ukoliko mi sami ne možemo naći odgovore onda na taj način otvaramo prostor da gotova rešenja, kompromise ili „trule kompromise“, a češće i faktičke diktate dobijamo iz svetskih prestonica političkih uticaja. Možda rešenje možemo da potražimo u načelu britanskog premijera Gledstona sa kraja XIX veka u kome se eksplicitno navodi da je „Balkan potrebno prepustiti balkanskim narodima“, jer u tim okolnostima, ako bi smo uspeli da neutrališemo spoljni faktor i postignemo međusobno prihvatljiv dogovor po nacionalnim i teritorijalnim pitanjima, mi bismo imali osnovni preduslov za izgradnju dobrosusedskih i tolerantnih međunacionalnih odnosa na ovom izmučenom i krvlju natopljenom Balkanu. Svakako, nije to nimalo lak proces, ponekad se čini i izlišnim, usled zamaha velike prisutnosti „vanbalkanskih političkih uticaja“, ali i različitih, međusobno suprostavljenih težnji samih naroda na ovom prostoru, ali ustupci i kompromisi bi predstavljali neminovne fakticitete budućih relacija etničkih kolektiviteta na Jugoistoku Evrope. Takođe, politika zadovoljavanja interesa samo pojedinih političkih činilaca ili država na Balkanu, siguran je obrazac za podsticanje novih međunacionalnih frustracija, kao platformi za afirmaciju budućih konflikata. Politika u kojoj bi sve zemlje i njihovi narodi bili delimično zadovoljni ili delimično nezadovoljni kapitalizacijom svojin nacionalnih interesa, možda je jedino prihvatljivo rešenje za „balkansko grotlo“, posebno za njegov zapadni deo. U protivnom, ukoliko se to ne dogodi, nezadovoljstvo će biti prikriveno, a problemi nerešeni i zamrznuti u jednom permanentnom konfliktu. Tolerancija, pomirenje i dobrosusedski odnosi ne smeju biti samo floskule, jer su iste koje imaju ozbiljno značenje i predstavljaju potrebu dela svakodnevnog života. Tužna je realnost u kojoj se ovi pojmovi, često u najprizemnije i najbanalnije svrhe, poput političkih aktivnosti u predizbornim periodima, koriste za plansko podsticanje netrpeljivosti, straha i mržnje. Na taj način se u svojim temeljima ukopava samo strah da će stereotipne predstave o „divljem Balkanu“ plašiti civilizaciju i u vekovima koji su pred nama.