Autor: prof. dr Boris Stojkovski, istoričar
Istorija Srba u Ugarskoj i današnjoj Mađarskoj najviše je tokom istorije bila vezivana za južnougarske krajeve, odnosno prostor današnje severne Srbije – Vojvodine. Srem je tu imao posebno značajno mesto jer je on od 13. veka prostor gde se Srbi pojavljuju. U vreme kralja Dragutina i njegovog sina Vladislava to prisustvo je još vidljivije. No, naseljavanje Srba u Ugarsku i njihovo migriranje ka severu uslovljeno je bilo osmanskim osvajanjem srpskih zemalja i celog Balkanskog poluostrva, naročito posle Kosovske bitke 1389. godine kada je migracija sve intenzivnija.
Despot Stefan Lazarević se od 1403. godine približio ugarskom kralju Žigmundu Luksemburškom (1387–1437), postao je njegov vazal, najbliži saradnik i najbolji vitez. Za službu je dobio niz poseda diljem Ugarske, uključujući i palatu u Budimu. Despot Đurađ Branković, pak, postao je i najbogatiji ugarski baron u jednom trenutku. Despotski posedi bili su Debrecin, Munkačevo, kao i Nađbanja.
Pored feudalnog staleža, oličenog u vladarima i uglednim ratnicima, u Ugarsku su počeli da se doseljavaju i Srbi različitih zanimanja. Nakon prvog pada despotovine 1439. godine, počelo je naseljavanje Srba trgovaca iz Kovina u Banatu u današnji Srpski Kovin u blizini Budimpešte. Negde u to doba niče i crkva u Srpskom Kovinu. Rečeni trgovci su dobili i privilegije. No, najstarija crkva koju su podigli Srbi u Ugarskoj je Sveti Luka u Kupiniku. Ova tvrđava je bila poslednja značajna rezidencija Srba u Ugarskoj. Izvesno je da su Srbi imali crkvu i u Komoranu.
Sve do pada Ugarske pod osmansku vlast, prvo Mohačkom bitkom 1526. godine i konačno padom Budima 1541. godine, Srbi su dolazili u Ugarsku i imali bitnu ulogu u njenoj poznoj srednjovekovnoj istoriji. U Habzburškoj monarhiji oni su postali sada činilac kome su garantovane verske privilegije. Karlovačka mitropolija sve do 1918. godine bila je vodeća kulturna i duhovna institucija Srba u Ugarskoj. No, u HH veku, broj Srba je opao, ponajviše zbog procesa optacije, a njihov jedini manastir u novoj mađarskoj državi bio je onaj u Grabovcu. On je do danas jedini živi manastir koji pripada Budimskoj eparhiji Srpske pravoslavne crkve i nalazi se na tlu današnje Mađarske.
U najnovije vreme trudbeništvom visokoprepodobnog arhimandrita Metodija niče i manastir u Srpskom Kovinu. Ova nekada značajna srpska pravoslavna crkva u okolini Budimpešte tako postaje lagano i drugi manastir koji Srbi imaju na tlu Mađarske.
Stoga je proučavanje ove svetinje od izuzetno velikog značaja. Ovim manastirom se u prošlosti bavilo niz stručnjaka iz različitih oblasti. Naravno, istoričari umetnosti tu zauzimaju posebno mesto, ali se Grabovca dotiču u svojim istraživanjima i istoričari koji se bave prošlošću današnje Ugarske. Uzevši u obzir ozbiljnu, nekad i nepremostivu jezičku barijeru koja postoji između srpske i mađarske naučne publike, te uopšte zainteresovanih za istoriju i kulturno nasleđe od velikog je značaja publikovati je i na mađarskom jeziku. Neretko je, a to je potpisnik ovih redova i sam u više navrata imao priliku da spozna, da i sami Mađari vrlo malo znaju o srpskom kulturnom nasleđu koje ih okružuje u Mađarskoj.
Dr Ksenija Golub, istoričarka umetnosti iz Budimpešte, izdanak poznate srpske porodice iz Pomaza, latila se jednog poduhvata čiji je rezultat kapitalno delo na oko 430 stranica pod nazivom A gráboci ortodox monostor, odnosno Pravoslavni manastir u Grabovcu. Ono je izašlo u ovoj godini na izmaku kao plod zajedničkog delovanja Srpskog crkvenog muzeja iz Sentandreje i Budimske eparhije. Knjiga je bogato ilustrovana, štampana na izuzetno kvalitetnom papiru i predstavlja mnogo više od obične monografije jednog manastira. Kroz istoriju manastira Grabovca autorka plete i istoriju Srba u Ugarskoj.
Nakon uvodnih stranica zahvalnosti te predgovora, sledi, kako je metodološki ispravno i u nauci uobičajeno uvod. Ksenija Golub piše i o svojim prethodnicima, ranijim istraživačima prošlosti ovog manastira, ali daje i postavku svojih istraživanja i ciljeve koje je stavila pred sebe. Ono što ovu knjigu čini toliko bitnom i za istoričare jeste jedna istorijska pozadina koja se ovde daje. Naime, da bismo razumeli prošlost Srba u Ugarskoj, zaista je neophodno stvari postaviti prilično široko. Raditi na temi manastira Grabovca znači i detaljno izučavati najstariju istoriju Srba u Ugarskoj, ali i Dalmaciji i Hrvatskoj zbog veze koja tu postoji. Naime, Grabovac spada u retke manastire koji su osnovani sa dozvolom sultana od strane prebeglica monaha manastira Dragovića u Dalmaciji. Prvi podaci su iz prelaznog perioda, sa kraja srednjeg i već početka ranog novog veka jer rečeni monasi već 1587. godine imaju prvu drvenu crkvicu.
Vratimo se za trenutak monografiji dr Ksenije Golub. Dakle, sem ovog istorijskog uvoda, jako je bitno bilo mađarofonoj publici, kako naučnoj, tako i svima onima koji se zanimaju za povesnicu Srba u današnjoj Mađarskoj i istorijskoj Ugarskoj objasniti celokupnu crkvenu organizaciju u ranom novom veku, što se ovde i čini. Naravno vododelnica je Velika seoba Srba iz 1690. godine. Ovaj događaj ima veoma veliki značaj i uistinu se radi o nečemu vrlo kompleksnom. Naime, Srbi su do tada prisutni u Ugarskoj i imaju i svoju razvijenu crkvenu organizaciju, naročito u rano tursko doba. Manastiri postoje na Fruškoj gori i u Bačkoj, te Banatu, a postoje i crkve diljem Ugarske. No, 1690. godine Srbi u Habzburškoj monarhiji postaju politički činilac čije se privilegije i zasnivaju na njihovoj verskoj pripadnosti – pravoslavlju. Ovakva slika daje svakako punoću objašnjenja o položaju Srba u Ugarskoj tokom ranog novog veka, odnosno u doba osmanske vladavine nad Ugarskom koje se datuje u razdoblje 1526–1699. godine, između Mohačke bitke i Karlovačkog mira kojim je okončan Veliki bečki rat.
Osim istorijske pozadine važno je za ovakva istraživanja razumeti i geografski položaj lokaliteta koji se istražuje. Zato je sasvim metodološki opravdano i preko potrebno bilo objasniti gde se nalazi Grabovac, posebno u kontekstu savremene kartografije. Osim istorijske geografije, te kartografskih istraživanja, metode istorijske demografije prikazuju županiju Tolna, gde se Grabovac nalazi, kao i njeno stanovništvo od vremena osmanskog osvajanja. Samo jedna takva analiza može da dopuni saznanja o tome zašto je baš Grabovac, odnosno to konkretno mesto izabrano da bude prostor na kome je nikao novi pravoslavni srpski manastir.
Najstarija istorija manastira Grabovca, od kraja 16. veka pa do 1711. godine predstavlja temeljno istraživanje kada je reč o ovoj pravoslavnoj svetinji. Stoga je zaista bilo veoma teško dr Kseniji Golub u svojoj monografiji da se osvrne na jednu tako kompleksnu problematiku. Osnovni problem leži u činjenici da je glavni, ako ne i jedini izvor za najstariju istoriju manastira Grabovac Grabovački letopis, odnosno Letopis manastira Grabovca, koji je iz 18. veka, a koji se vodi od 1593. godine. Istoričarima je dobro poznato koliko je komplikovano kada pred sobom imate samo jedan izvor i to poznije provenijencije. Kritika istorijskih izvora, kako unutrašnja, tako i spoljašnja i dodatan oprez u proučavanju je tada i više nego neophodan. Da problematika bude složenija potrudila se i činjenica da se Letopis čuva u jednom primerku u biblioteci Budimske eparhije u Sentandreji. Autorka monografije o Grabovcu dr Ksenija Golub je dala jedan dobar pregled i genezu publikovanja, te kritičkog proučavanja Grabovačkog letopisa, pa je isti i koristila prilikom davanja istorijskog pregleda razvoja ovog manastira. Sam Letopis predstavlja izvor koji se može proučavati sa mnogo aspekata. On je i literarni spomenik, posebno kada su u pitanju njegove prve stranice, čije se autorstvo pripisuje monahu Pajsiju. Sigurno je da bi jedno detaljnije jezičko izučavanje ovog teksta moglo doneti niz novih saznanja o srpskom jeziku onoga doba. Pored toga što je prava riznica za istoričare umetnosti, manastir Grabovac, posredstvom svog Letopisa čuva i lingvistički fundus podataka koji su svakako novi zadatak za sve one koji žele da idu stopama dr Ksenije Golub i nastave da izučavaju prošlost manastira Grabovac, te Srba u Ugarskoj. Ionako, kada se sve sagleda, malo je takvih jezičkih spomenika koji bi mogli da posvedoče o tome koji se jezik, koji dijalekat srpskoslovenskog tu koristio u ranom periodu. Kako je Letopis prepisan u 18. veku, te mešanja jezičkih slojeva sigurno bi bila interesantna onima koji se time naučno bave.
Malo je podataka o najstarijoj prošlosti Grabovca. Postoje neka svedočanstva da je u srednjem veku ovde možda bio i benediktinski manastir, još u doba prve ugarske dinastije Arpadovića. Tu bi mogao da leži možda i najprecizniji odgovor na pitanje zašto i kako je bilo moguće podići baš tu manastir. Naime, Turci su, kao što je pomenuto, branili podizanje novih manastira i crkava, ali je u početku bila moguća obnova starih, ili njihovo popravljanje. Uzevši u obzir mogućnost da se baš ovde u županiji Tolna nalazio benediktinski manastir, podizanje Grabovca od strane pravoslavnih monaha se ne kosi sa šerijatskom odredbom o zabrani. Manastir Grabovac bi u tom kontekstu posmatrano, bio u stvari obnovljena stara hramovna građevina koja se u to doba uveliko nalazi u ruševinama.
Sve do 18. veka podaci su vrlo oskudni i dr Kseniji Golub, uz sav trud, koji je svakako bio najkompleksniji deo poduhvata, završen je kapitalnom monografijom o Grabovcu. Treba uzeti u obzir i činjenicu da su u pitanju izuzetno teška vremena. Najpre sve do 1699. godine u najvećem delu Ugarske vladaju Turci Osmanlije. Tek 1699. godine Karlovačkim mirom se uspostavlja ponovo hrišćanska uprava, ovog puta oličena u Habzburškoj imperiji, ali mir nije potrajao dugo. Već 1703. godine celu Ugarsku zahvatio je ustanak Franje Rakocija. On se u mađarskoj nacionalnoj svesti slavi kao nacionalni junak i borac za slobodu, ali iz srpske perspektive je situacija ipak drugačija. On je predstavljao ozbiljnu pretnju za Srbe, pa su i monasi iz Grabovca pred naletom ovog ustanka, koji je zahvatio zemlju, pobegli. Sklonište su našli u manastiru Šišatovac. Tek kada je Rakocijev ustanak slomljen i ugušen, od 1711. godine nastavlja se istorija manastira Grabovac.
U 18. veku došlo je do velike obnove ovog manastira, koji je, sticajem različitih okolnosti, postao pravo duhovno središte Srba u Ugarskoj i celoj Monarhiji. Danas je upravo taj barokni kompleks manastira sa crkvom Svetih Arhanđela u centru, ono što predstavlja taj duhovni centar Srba u Ugarskoj. Kako je Marija Terezija 1726. godine ukinula manastir u Srpskom Kovinu, koji je sad obnovljen i postao drugo opštežiće Srpske pravoslavne Budimske eparhije, Grabovac je baš u 18. veku i postao sve značajniji. U monografiji dr Ksenije Golub saznajemo do sitnih detalja sve što se tiče umetničkog blaga manastira. Ona je opisala kako arhitekturu manastirske crkve, tako i crkveni mobilijar, nameštaj u hramu i naravno freske, te ikone i uvek prvenstveno ikonostas, kada je reč o ovakvim monografskim poduhvatima. U njenom fokusu su i slikari, zatim raspored fresaka i njihov značaj, kao i ikonografske veze. Živopis u Grabovcu autorka posmatra kroz prizmu vrlo razvijenog srpskog zidnog slikarstva 18. stoleća, ali daje i važnu, ređe primenjivanu komparaciju. Ona, naime, daje i kontekst grabovačkog živopisa u kontekstu ugarskog onovremenog monumentalnog slikarstva. Naravno, ovakvo poređenje nije moglo da prođe ni bez refleksija ka Beču. Grabovačka biblioteka, čije se preostale knjige danas čuvaju u pomenutoj eparhijskoj biblioteci u Sentandreji prava je riznica zanimljivih knjiga koje pokazuju šta je sve zanimalo grabovačke monahe, svojevrsnu elitu među monaštvom Karlovačke mitropolije.
Ono što ostaje kao nada jeste da će ova knjiga biti prevedena na srpski jezik jer je svakako bitno da i srpsko čitalaštvo, poslovično slabo upoznato sa istorijom i kulturom Srba u Ugarskoj, bude upoznato sa jednom ovakvom značajnom monografijom. Drugo, ova monografija je od ove, 2024. godine, apsolutno nezaobilazno štivo za svakoga ko želi da se ozbiljno i profesionalno bavi ovom tematikom. Dr Ksenija Golub je otvorila niz pitanja na koja je i dalje moguće davati odgovore i ulaziti u dublja istraživanja. Kulturno i naučno povezivanje, te bolje upoznavanje dve susedne, ali prilično daleke i jedna drugoj nepoznate kulture je svakako moguće. Za to su neophodna sistematski podržana istraživanja, interdisciplinarno proučavanje, te sveobuhvatan pristup kada se izučava srpska istorija i kultura u Ugarskoj, te njena prožimanja sa mađarskom i drugim kulturama. Knjiga dr Ksenije Golub koja je podstakla prethodne rečenice predstavlja važnu kariku u tom smeru.
Ostavi komentar