Političke stranke kod Srba do 1918. godine

POLITIČKE STRANKE KOD SRBA DO 1918. GODINE

Autor: dr. Miloš Savin

Kako je u ovom ciklusu već bilo reči o političkim partijama Srba u Vovodini, ovim tekstom ćemo napraviti faktografsko-istorijski pregled nastanka i razvoja političkih stranaka u Srbiji.

Zvanična registracija političkih stranaka u Srbiji, dozvoljena je zakonom tek 1881. godine. Političke stranke pre toga deluju kao neformalne grupe okupljene oko određenih programa, poput, na primer liberala, radikala, naprednjaka.

Među prvima nastaje liberalna stranka.  Pridev liberalan potiče od latinskog liber – slobodan. Ovaj pridev je prvi put iskorišćen za oznaku jednog španskog političkog pokreta 1812. godine. Do prve političke akcije liberala dolazi 1848. godine na Petrovskoj skupštini u Kragujevcu kada predstavnici mlađe inteligencije zahtevaju zakon o Narodnoj skupštini, slobodu štampe i skupštinsku kontrolu državnih finansija. U narednom periodu dolazi do porasta broja liberala. Već na Svetoandrejskoj skupštini 1858. godine brojni liberali insistiraju na potpunom oslobađanju Srbije od Turaka i na ujedinjenju Srpstva. Tokom druge vladavine Miloša i Mihaila Obrenovića, u periodu od 1858. do 1868. godine, u potpunosti je onemogućeno delovanje liberalima. Nakon ubistva kneza Mihaila 1868. godine, namesnik postaje Jovan Ristić. Ristić je bio konzervativac, deo establišmenta blizak vladajućim strukturama. On se uključio u liberalske redove i preuzeo liberalnu stranku, koja je njegovim imenovanjem postala vladajuća stranka u Srbiji. Ristićev kredo je bio „reforme da, promene ne.“   Liberali Jovana Ristića vremenom napuštaju svoje principe, a u početku sprovode umerene reforme , a zatim počinju da vladaju apsolutistički. Liberalna stranka je imala svoje političke listove, koji su bili okosnica partijskog rada, a najznačajniji su bili Jedinstvo, Istok, Srpska nezavisnost i Srpska zastava. Tokom vladavine liberalne stranke dolazi do ogromnih spoljnopolitičkih i narodnooslobodilačkih uspeha. Liberali samostalno vladaju od 1868. do 1873. godine, od 1875. do 1880. godine, te tokom 1892-1893. godine, nakon čega će samo povremeno participirati u vlasti. Liberalna stranka se 1903. godine cepa na Narodnu stranku („Nacionalnu“) i Liberalno-demokratsku stranku.

Nacionalna stranka se zalaže za oslobođenje i ujedinjenje Srpstva, te saradnju sa drugim balkanskim narodima, ali isključivo u skladu sa srpskim nacionalnim interesima.  Ova stranka zahteva smanjenje birokratije u Srbiji, kao i prestanak zaduživanja države. Do ponovnog spajanja Nacionalne i Liberalno-demokratske stranka dolazi 1905. godine. Nova stranka se takođe zove Narodna stranka, a zalaže se za parlamentarizam, ustavnost i ujedinjenje srpstva. Nakon Velikog rata deo Narodne stranke se priključuje novoformiranoj Demokratskoj stranci, a ostatak Narodne stranke i dalje funkcioniše samostalno do 1922. godine.

Napredna stranka nastaje kada se 1858. godine na Svetoandrejskoj skupštini okuplja grupa konzervativaca, protivnika liberalizma. Naprednjaci podržavaju apsolutističku vlast Kneza Miloša u periodu od 1858. do 1860. godine. Najuticajniji naprednjaci su  bili Ilija Garašanin, Nikola Hristić i Jovan Marinović, a njihov politički list se zvao Vidovdan. Po prestanku vladavine Garašanina i Marinovića, 1868. godine, značajan deo konzervativaca prelazi u Liberalnu stranku. Takođe, dolazi i do pojave mladokonzervativaca okupljenih oko Aćima Čumića i Milana Piroćanca, koji u početku deluju opoziciono, zajedno sa socijalistima Svetozara Markovića i radikalima Adama Bogosavljevića, deleći sa njima i određene političke vrednosti poput zalaganja za samoupravu. Na predlog kneza Mihaila, naprednjaci dolaze na vlast u periodu od 1873. do 1875. godine, te donose čitav niz modernizatorskih zakona. Sledeći put naprednjaci dolaze na vlast u periodu od 1880. do 1883. godine. U početku vladaju reformatorski, a zatim prelaze i izrazito konzervativnu fazu. Na njihovom čelu se nalazi Milutin Garašanin. Naprednjaci su se u početku opirali, ali su ubrzo prihavtili Tajnu konvenciju Srbije sa Austrougarskom. Stavivši se potpuno u službu kralja Milana, naprednjaci ponovo vladaju Srbijom od 1884 do 1887. godine, kada uvode najokoreliji apsolutizam. Sa njihovim padom sa vlasti dolazi do „Velikog narodnog odisaja“, kada mase ljudi širom Srbije, podstaknuti od strane radikala, tuku i linčuju lokalne naprednjake. Ipak, Napredna stranka je još jednom uspela da dođe na vlasti i to tokom 1895. i 1896. godine, nakon čega je stranka raspuštena. Stojan Novaković će pokušati da ponovo okupi Naprednu stranku 1906. godine u čemu će imati delimično uspeha. Obnovljena Napredna stranka 1910. godine vrši pregovore sa Nacionalnom i Liberalno-demokratskom strankom oko formiranja Narodne stranke. Ipak, naprednjaci odbijaju da se fuzionišu pošto se protive zalaganju za opšte biračko pravo, na čemu druge dve frakcije insistiraju. Na koncu, Napredna stranka koja je predstavljala ostatke nekadašnje stranke se utapa 1918. godine u Demokratsku stranku.

Naziv radikalne stranke potiče od latinske imenice Radix, što znači koren. Radikalizam je u Evropi označavao one pokrete i stranke koji su se zalagali za korenite reforme u smislu opšte demokratizacije, opšteg prava glasa, te zalaganje za interese najširih narodnih masa koje nisu bile adekvatno valorizovane intenzivnom kapitalističkom proizvodnjom, poput proletarijata i srednje klase. Radikali ne odbacuju kapitalizam, već se zalažu za njegovu maksimalnu korekciju i redistribuciju profita. Do formiranja radikalne stranke u Srbiji dolazi sa gotovo vekovnim zakašnjenjem u odnosu na zapadnoevropska društva. Značajnu razliku između evropskog i srpskog liberalizma predstavlja činjenica da je srpski radikalizam ponikao iz ruskih socijalističko-narodnjačkih antikapitalističkih ideja koje je baštinio Svetozar Marković. Tokom sedamdesetih godina devetnaestog veka, Marković u Srbiji propoveda socijalizam, smatrajući da je neophodno stvaranje posebne radikalne stranke koja će se zalagati za transformaciju državne uprave u narodnu samoupravu, za potpunu samoupravu opština i srezova pri čemu bi srez bio centar narodnog života i državnog ustrojstva, za ukidanje stajaće vojske i žandarmerije, za nacionalizaciju veleposeda, za slobodu štampe i zbora…

Oko narodnih poslanika Adama Bogosavljevića i Jevrema Markovića, 1876. godine formira se radikalna politička grupa, koja baštini ideje Svetozara Markovića.  Sledeći Adama Bogosavljevića, radikalnu stranku formiraju poslanici Nikola Pašić, Petar Velimirović, Petar Maksimović i Lazar Paču. Oni sebe smatraju sledbenicima Svetozara Markovića, ali prihvataju postojanje građanskog društva, koje žele da koriguju radikalnim reformama. Zbog ove vrste detanta u odnosu na Markovićevo učenje, izvorni socijalisti napuštaju radikale.

U Srbiji dolazi do „radikalske zaraze“, procenjuje se da pet šestina naroda, staje uz radikale.  Na izborima 1880. godine radikali dobijaju pedeset poslanika, a tri godine kasnije 72, te tada dolazi do žestokog progona radikala. Upravo ta 1883. godina odnosno izbijanje Timočke bune je ideološka vododelnica Radikalne stranke. Nakon ovog događaja radikali definitivno napuštaju socijalističku fazu. Na izborima 1884. godine radikali zbog progona ostvaruju slabiji rezultat, ali već 1887. godine, zajedno sa liberalima osvajaju vlast. Po donošenju ustava iz 1888. godine, odnosno nakon abdikacije kralja Milana, Radikalna stranka počinje samostalno da vlada. Radikali ipak samo delimično sprovode svoj program, odriču se zadrugarstva, jačaju domaću industriju i jačaju protekcionizam. Radikali su bili jedina politička partija u Srbiji koja je u svoje članstvo primala žene.

Pošto 1901. dodine vođa radikalne stranke, Nikola Pašić, zarad opstanka na vlasti pristaje na kompromis vezan za usvajanje novog ustava i formiranje zajedničke vlade sa bivšim naprednjačkim elementima. Dolazi do cepanja Radikalne stranke iz koje se izdvaja Samostalna radikalna stranka. Samostalni radikali dobijaju 14 poslanika, a povratkom dinastije Karađorđević i dva ministra u vladi. Oni zajedno sa starim radikalima prave koalicionu vladu, zatim se ponovo fuzionišu u jednu stranku, ali samo privremeno, pošto će doći do ponovnog cepanja. Obe radikalske grupe će uglavnom imati sličan rezultat na izborima. Suština njihove ideološke podele se sastojala u tome što su se samostalni radikali zalagali za jaku skupštinu, a radikali za jaku vladu, čime su samostalci ostali bliži i dosledniji izvornom radikalnom učenju.

Do formiranja političke partije pod nazivom Srpska narodna seljačka sloga dolazi 1903. godine. Ova stanka je bila projekat nekolicine bivših kompromitovanih obrenovićevskih političara, a za svoje vreme i milje je imala izuzetno dobro napisan i do detalja razrađen politički program. Ipak birači nisu bili ubeđeni da stari kadrovi zaista žele da primene novi program, što je dovelo do propasti ove inicijative, koja je na izborima 1905. godine osvojila svega jedan poslanički mandat.

Početkom dvadesetog veka u Srbiji je postojala radnička klasa, doduše u skromnijem obimu. Rast radništva doveo je do formiranja Srpske socijaldemokratske partije. Ova stranka je prihvatila marksizam kao svoje učenje, te iskopirala program nemačkih socijaldemokrata, koji je bio drastično bliži socijalizmu nego socijalnoj demokratiji. Srpska socijaldemokratska partija je osporavala pravo na privatno vlasništvo nad sredstvima za rad. Zalagala se za progresivno oporezivanje, ravnopravnost žena i potpuno odvajanje države od crkve. Unutar same stranke dolazi do velikih podela i sukoba između marksista i tzv „oportunista“, a na kraju pobedu odnosi marksistička frakcija predvođena sa Dimitrijem Tucovićem i Radovanom Dragovićem na čelu.