Politički profil Đorđa Stratimirovića

Politički profil Đorđa Stratimirovića

Autor: Miloš Savin

Politički lik Đorđa Stratimirovića nije u potpunosti istoriografski rekonstruisan, niti razjašnjavan u kontinitetu. Brojni fragmenti, koji će se u ovom izlaganju sklopiti, stvoriće skicu jedne istorijski zanimljive, ali i kontroverzne ličnosti. Šira javnost je uglavnom upoznata sa njegovim učešćem u srpskom pokretu u Vojvodini (1848-1849), kada je proglašena Srpska Vojvodina, o čemu je savremena istorijska nauka dala svoj sud. Manje je poznato da je Stratimirović poživeo još šezdeset godina nakon proglašenja Vojvodine, te  bio prisutan u javnom životu i politički aktivan bar trideset godina nakon ovog značajnog nacionalnog istorijskog događaja. Postoje indicije da je njegova aktivnost bila i dužeg veka.  Za ovu tezu bi bilo bitno ući u posed građe i dokumentacije iz, pre svega, austrijskih, a potom i iz čeških, italijanskih i francuskih arhiva. Čak i Stratimirovićeva memoarska građa ima dve verzije: jednu namenjenu srpskoj i jugoslovenskoj javnosti; te drugu austrijskoj i nemačkoj, u kojoj se on osvrće na svoje misije koje su trajale duže nakon pasivizacije njega kao nacionalnog radnika, a vezane su za određene procese u Austriji u užem smislu.

Po predanju, porodica Stratimirović navodno potiče iz Hercegovine. Pojedini istoričari pominju da su Stratimirovići  još u Hercegovini dva puta puta dobili plemićku titulu: prvi put u okviru srpske srednjevekovne države, a dugi put od strane Mletačke republike. Staru postojbinu su napustili kako bi izbegli tursku osvetu i odmazdu. Nakon preseljenja na područje današnje Vojvodine, zbog ratnih zasluga, austrijska carica Marija Terezija im je dodelila plemićku titulu te mesto ili pustaru (kako se navodi u pojedinim izvorima) Kulpin sa deset hiljada jutara prvoklasne obradive zemlje, što je istorijski neosporna činjenica.  Deda-stric Đorđu Stratimiroviću je bio Stefan (svetovno ime Stevan) Stratimirović, karlovački mitropolit, izraziti konzervativac i krupni veleposednik. NJegovom zaslugom osnovane su najznačajnije srpske ustanove u Habzburškoj monarhiji. Podržavao je Prvi srpski ustanak, ali se žestoko borio protiv antifeudalnih pokreta Srba u Sremu.

Đorđe Stratimirović, rođen je 19. februara 1822. godine u Novom Sadu. Đorđev otac bio je školovani pravnik, advokat i veleposednik, u ime organizacije svoje latifundije, bio je i opunomoćeni zastupnik fruškogorskih manastira. Đorđeva majka se zvala Julijana i bila je ćerka novosadskog senatora Jovana Petrovića, čiji je rođeni brat bio vladika bački Gedeon Petrović. Od malih nogu Đorđe je usmeravan ka vojnoj karijeri, koja je predstavljala odskočnu dasku za srpske plemiće u Austrijskom carstvu. Prvo obrazovanje je stekao u svom domu u Kulpinu od slovačkog luteranskog sveštenika Rohonjija, i vodećeg srpskog književnika tog vremena Milovana Vidakovića. Osnovnu slovačku protestantsku školu pohađa u Kulpinu, a nemačku luteransku nižu gimnaziju od 1832. do 1836. godine u Vrbasu. Školovanje nastavlja u Titelu gde pohađa kadetsku školu koja je svršene niže gimnazijalce pripremala za vojnu akademiju u Beču. Od 1837. godine Stratimirović studira na Vojnoj inženjerskoj akademiji u Beču, nakon čijeg okončanja je proizveden u čin potporučnika, te kao oficir austrijske vojske odlazi u Lombardiju. Već 1843. godine, Đorđe napušta vojsku i vraća se u Novi Sad, potom i u Kulpin. Ženi se srpskom aristokratkinjom Marijom, ćerkom Đorđa plemenitog Zako od Bajše. Narednih godina Đorđe se posvetio upravljanju veleposedom i izučavanju pravnih nauka i političkih veština. Supruga mu je umrla 1848. godine, pa se ponovo oženio 1954. godine, sa austrijskom aristokratkinjom Albinom Bek, ćerkom carskog oficira češkog porekla, Josipa Beka. Kum na venčanju u srpskoj crkvi u Beču mu je bio knez Mihailo Obrenović, a venčao ih je vladika Platon Atanacković.

Evropu je krajem februara 1848. godine obuhvatila antifeudalna, građansko-demokratska revolucija, koja će dovesti do značajnih socijalnih i kulturnih promena. Ovaj revolucionarni zamah se naziva Proleće nacija ili Buđenje naroda. U Beču je svrgnut kancelar Meternih, probudile su se severna Italija i Češka koje su se nalazile u okviru Austrije. Na vojvođanskom prostoru došlo je do socijalnih i agrarnih pobuna. Revolucionarne težnje Srba i Mađara su se u početku potpuno podudarale. Peštanska revolucionarna omladina je 15. marta istakla zahteve koji su predviđali građanske slobode, ravnopravnost svih narodnosti, ukidanje feudalnih odnosa, opšte pravo glasa i demokratski ustav. Zahteve je prihvatio Ugarski sabor, a delimično ih je potvrdio i bečki dvor. Mađarski revolucionari su, međutim, nakon preuzimanja vlasti, odbili da priznaju ista prava Srbima, smatarajući da u Ugarskoj, odnosno Mađarskoj postoji samo jedan politički narod – Mađari. Za srpske revolucionare, na čije se čelo slobodno može se reći nametnuo dvadesetšestogodišnji Đorđe Stratimirović, je bila neprihvatljiva ideja o postojanju samo jedne, mađarske nacije u Ugarskoj, pošto su sebe takođe smatrali ravnopravnim narodom. Po predanju Jovana Polita, Đorđe Stratimirović je, kao jedan od članova Srpske delegacije, upozorio prvog čoveka mađarske revulucije Lajoša Košuta, da će Srbi, ako Mađari ne popuste, tražiti priznanje autonomije na drugoj adresi. Košut je odgovorio da mađarsko-srpski problem može da se reši samo sabljom.  Pojedini istroričari smatraju da je Stratimirović i pre same revolucije, bio na čelu nekakve tajne zavereničke grupe čiji je cilj bilo nacionalno oslobođenje Srba, što naravno nije dokumentovano i naučno dokazano još uvek.

Srpski mitropolit Josif Rajačić, krupni feudalac, odan dvoru, pod pritiskom brojnih narodnih delegacija i peticija, pristao je da zakaže Srpsku skupštinu. Kako bi se izbegla mogućnost da se mitropolit predomisli, između 10 i 15 hiljada ljudi se okupilo u Sremskim Karlovcima gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Rajačić je od početka gledao kako da dezaovuiše Stratimirovića i minimizuje njegovu ulogu, smatrajući ga za avanturistu, koji može u žaru borbe da dugoročno naškodi interesima Srba. Mitropolit je proglašen za patrijarha, a za vojvodu je izabran pukovnik iz Ogulinske regimente, iskusni carski vojnik, Stevan Šupljikac. Skupština je proglasila ravnopravni, politički savez Vojvodine sa Hrvatskom, što je potvrdio i Hrvatski sabor, priznavši da je Srem deo Vojvodine. Izabran je Glavni odbor, kao izvršni organ, tj. vlada Vojvodine, čijim radom je dominirao Đorđe Stratimirović. Po ispovesti pojedinih učesnika glavnog odbora, članovi su se po starešinstvu izjašnjavali o tome ko će preuzeti odgovornost za rukovođenje pomenutim organom. Shodno staromodnom diskursu i prevaziđenoj učtivosti srpske građanštine, svi stariji članovi su redom odbijali da preuzmu vođstvo, očekujući da se nakon što svi odbiju, u drugoj rundi doći do dogovora. Kada su se, međutim, svi stariji negativno izjasnili, poslednji na redu, najmlađi Stratimirović je poentirao rečima, da kada niko od starijih i uglednijih članova neće, on je spreman da se prihvati vođstva Glavnog odbora Srpske Vojvodine. Ovo je kod pojedinih članova izazvalo šok, ali niko na samoj sednici nije imao hrabrosti da mu se suprotstavi.  Kako se Šupljikac prvi put u Vojvodini pojavio 6. oktobra, Stratimirović je rukovodio i vojskom. Glavni odbor je u Vojvodini organizovao potpuno nezavisnu državno-pravnu i ekonomsku vlast. Bečki „merodavni“ krugovi i Ugarska vlada, bili su izrazito neprijateljski nastrojeni prema Srpskoj Vojvodini, koja je u tom periodu, jedina sprovodila i građansku i nacionalnu revoluciju. Krvavi mađarsko-srpski rat otpočeo je napadom na Sremske Karlovce 12. juna 1848. godine i brzo se raširio po celoj Vojvodini. Nakon pobede u severnoj Italiji i Češkoj, Austrijanci su objavili rat Mađarima, a hrvatskom banu Jelačiću je povereno gušenje mađarskog pokreta. Tokom leta pojačali su se sukobi između narodnog „vožda“ Đorđa Stratimirovića i patrijarha Rajačića, za čija shvatanja su događaji u Vojvodini bili previše revolucionarni. Novi austrijski car Franc Jozef je 15. decembra priznao Srbima pravo na patrijarha i vojvodu, ali ne i vojvođansku autonomiju, teritoriju i organe upravljanja. Nakon iznenadne smrti Stevana Šupljikca, Đorđe Stratimirović i Glavni odbor, zatražili su od patrijarha zakazivanje skupštine, radi izbora novog vojvode. Reakcionarno nastrojeni patrijarh, koji  je u međuvremenu obezbedio punu podršku bečkog dvora, srbijanske vlade i konzervativnih krugova, odbio je da omogući izbor vojvode, a reorganizacijom je obesmislio postojanje Glavnog odbora. Komandu nad vojskom patrijarh je predao Ferdinandu Majerhoferu, nakon čega je ona izgubila narodna obeležja i prerasla u južni korpus carsko-kraljevske vojske. Umesto Glavnog odbora, vojskom su komandovali austrijski generali. Okrotisanim austrijskim ustavom iz marta 1849. godine, Vojvodina nije priznata kao posebna oblast. Tokom leta 1849. godine, na austrijski poziv u sukobe se uključila ruska vojska, nakon čega su Mađari poraženi.

            Austrijski car je 15. decembra 1849. godine doneo patent o osnivanju Vojvodine, Srbije i Tamiškog Banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat. Rajačić se postarao da se Stratimiroviću ne prizna učešće u borbi protiv Mađara, te da mu se dodele odlikovanja i ogromna novčana nagrada od strane austrijskog cara. Beč je Stratimirovića smatrao za najopasnijeg Srbina u carstvu, naročito nakon informacija da je u periodu najžešćeg Bahovog apsolitizma, Đorđe osnovao tajno srpsko demokratsko društvo, koje je bilo spremno da se približi mađarskim demokratama i da stvori republiku. Međutim već godinu dana kasnije došlo je do potpunog obrta. Stratimiroviću je bečko ministarstvo policije po nalogu cara lično bez ikakve procedure isplatilo novac, koji je on smatrao da zaslužuje zbog ratovanja protiv Mađara, te mimo toga pokrilo i neke njegove troškove, a on je poslat ispred austrijske vlade da obavi čitav niz misija u Bosni, Crnoj Gori, Epiru, Dalmaciji i na Krfu. Stratimirović kao lični opunomoćenik austrijskog cara, odlazi u Srbiju na Svetoandrejsku skupšinu, gde on nastupa pre svega kao srpski rodoljub. U svom izveštaju caru, kritikuje dotadašnju austrijsku politiku prema Kneževini Srbiji. Može se reći da je Stratimirović bio preteča lobiranja, pošto je od politike i posredovanja u donošenju odluka napravio unosan biznis. Najlošije ocene o Stratimiroviću iznosio je Beljamin Kalaj u svojim izveštajima austrijskim vlastima, denuncirajući ga kao nepouzdanog političara. U poslednjoj godini života, Stratimirovićev kum, knez Mihailo Obrenović se takođe distancirao od njega. U vreme ukidanja Vojvodine 1860. godine, Stratimirović  je dao svoj maksimum, koristeći veze i uticaje, da sačuva Vojvodinu, ali i da bude proglašen za Srpskog Vojvodu. Nakon ukidanja Srpske Vojvodine Austrijski car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštanski sabor u Sremskim Karlovcima aprila 1861. godine. Odlučeno je da ovaj sabor bude raspravno političkog a ne crkveno školskog karaktera. Bez obzira na idejna i ideološka razmimoilaženja, sve političke struje na saboru su se zalagale za to da se Srbima mora obezbediti jedna posebna autonomna Vojvodina na području Južne Ugarske, kao politička i teritorijalna autonomija. Dominantni konzervativci i klerikalci, su smatrali da se autonomna Srpska Vojvodina može ostvariti isključivo oslanjanjem na austrijskog cara i bečku kamarilu, pozivajući se na stare srpske privilegije i carska obećanja, koja su nebrojeno puta do tada bila izigrana i pogažena. Patrijarh Rajačić i dvorski savetnik Đorđe Stojaković su bili noseći stubovi ovakve politike.

Liberalna grupa oko Svetozara Miletića, je smatrala da je neophodno ostvariti srpska prirodna prava, i to pre svega oslanjajući se na Ugarsku, kako bi se sprečila mogućnost ponovne instrumentalizacije Srba od strane Beča. Liberali su smatrali da ustavnim sredstvima putem Ugarskog sabora, treba organizovati Vojvodinu, kao jednu autonomnu županiju u delimično federalizovanoj ili regionalizovanoj Ugarskoj. Miletić je smatrao da bi samo Srpska Vojvodina, priznata od strane Mađara, mogla da bude održiva i dugovečna.

 U svom viđenju rešenja u Saboru se formirala i jedna treća struja, takođe konzervativna, na čelu sa Đorđem Stratimirovićem i Jovanom Subotićem , koja je predlagala srpsko-hrvatsku koncepciju. Oni su se zalagali da se pod pokroviteljstvom Beča, ponovo uspostavi Vojvodina, koja bi odmah stupila u jednakopravni savez sa Hrvatskom čime bi bio formiran novi državno-pravni činilac, koji bi potom otpočeo pregovore sa Ugarskom o sklapanju novog državnog ugovora. Ni predlozi Miletićeve, ni Stratimirovićeve grupe nisu dobili dovoljan broj glasova.

Usled do sada nerazjašnjenih okolnosti, Stratimirović je 1863. godine napustio i vojnu i diplomatsku karijeru u Austriji i pokušao da pređe u službu Rusije. Pošto se tradicionalno rusko taktiziranje i odugovlačenje vremenski rasteglo duže nego što je Stratimirović bio spreman da čeka, on je 1864. godine, gde je stupio u kontakt sa Garibaldijem, Napoleonom trećim i mađarskim političkim emigrantima protiv kojih se borio sa kojima se razišao marta 1848. godine. Cilj ove akcije je bila Stratimirovićeva zamisao da podigne veliki ustanak na Balkanu protiv Turaka i oružanu akciju protiv Austrije. Pored toga Stratimirović je u dogovoru sa Garašaninom, otpočeo da sprovodi propagandu u interesu Srba i drugih južnoslovenskih naroda po uticajnim časopisima i intelektualnim krugovima širom Evrope. Ukidanjem putnih isprava i prestankom isplaćivanja velikih apanaža, Austrija je prisilila Stratimirovića da se vrati u monarhiju, gde je on ponovo zaigrao značajnu ulogu u srpskom pokretu, te 1865. godine bio izabran u Velikom Bečkereku za poslanika u Ugarskom saboru.

Pošto se u ovom periodu vodila debata o tada neophodnom preuređenju Habzburške monarhije, postojale su tri koncepcije – centralistička, federalistička i dualistička. Federalistički pristup je smatrao da je monarhiju najbolje federalizovati, pri čemu bi sve istorijske zemlje imale status federalne jedinice. Istorijske zemlje su bile Austrija, Ugarska, Češka, Hrvatska… Narodi poput Srba, Slovaka, Rusina i Rumuna bi ovim pristupom ostali bez svojih jedinica, odnosno u Ugarskoj. Srpski klerikalno-konzervativni političari na čije čelo je došao Đorđe Stratimirović, zalagali su se za federalistički pristup, pokušavajući da srpske privilegije predstave kao osnovu srpskog istorijskog prava na sopstvenu autonomnu teritoriju. Oni su insistirali dvor Mora da uvaži Srpsku Vojvodinu kao istorijsku zemlju. Federalisti predvođeni Đorđem Stratimirovićem, imali su velike simpatije čeških federalista, koji su omogućili Stratimiroviću da svoje stavove iznosi u praškoj Politici, koja je štampana na nemačkom jeziku. Kako je austrijski kancelar Šmerling promovisao ideju federacije, srpska desnica je tesno sarađivala sa njim, lobirajući za srpsko-vojvođansko pitanje. Nakon austrougarske nagodbe, Stratimirović, koji je do tada bio protivnik dualizma, brzo se dogovorio sa ideologom mađarskog pokreta Ferencom Deakom i predsednikom mađarske vlade Đulom Andrašijem, te ih je povezao sa namesnicima u Beogradu i pokušao da posreduje u uspostavljanju dijaloga između mađarske vlade i hrvatskih narodnjaka.

Usvajanjem Miletićeve Osnove programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku, na konferenciji u Bečkereku, početkom 1869. godine, formirana je Srpska narodna slobodoumna stranka. Bečkerečki program, sa izmenama iz 1872. godine, je postao osnova srpskog opozicionog delovanja u narednim decenijama. Srpska narodna slobodoumna/liberalna stranka na čelu sa Miletićem je postala masovni, oduševljeni, narodni pokret vojvođanskih Srba. Bečkerečki program je insistirao na ravnopravnosti svih naroda Ugarske sa mađarskim narodom, na većim građanskim i demokratskim slobodama i zalagao se za još veću samostalnost Ugarske nego što je predviđeno nagodbom. Po pitanju autonomije Vojvodine, program je tražio pokretanje parlamentarne debate na državnom nivou o zahtevu Blagoveštanskog sabora, da Vojvodina bude teritorijalna autonomija sa sopstvenim organima. Bečkerečki program je propagirao panslavizam i specijalne odnose vojvođanskih Srba sa Srbijom. Pored navedenog program je insistirao na panslavizmu i rešenju istočnog pitanja.

Desnica, koju su činili određeni bogataški krugovi, klerikalci konzervarivci, pomognuti od strane ugarske vlade, okupili su se oko Đorđa Stratimirovića, koji je proklamovao svoj program 1872. godine. Stratimirovićev program je bio znatno umereniji od Bečkerečkog, ali ne i potpuno pomirljiv. Zakon o Austrougarskoj nagodbi i Zakon o narodnostima, ovaj dokument nije u potpunosti ni osporavao, ali ni prihvatao. Biranim rečima, Stratimirović ih je proglašavao kao političku realnost, pod uslovom da se, isprave, dopune i slično… U zamisli da formira stranku baziranu na svom programu, nekadašnji vožd Srpske Vojvodine, doživeo je fijasko. Uprkos svim iskušenjima tada je bilo nemoguće oponirati, među Srbima, oduševljenom, masovnom pokretu, kao što je bila Srpska narodna slobodoumna stranka. Narednih pet godina, Stratimirović je ostao aktivan u Vojvodini, gde je pokreta različite političke časopise konzervativne provinijencije.

Đorđe Stratimirović se 1877. godine iz Novog Sada preselio u Beč, koji će mu biti osnovno prebivalište do smrti 1908. godine. Letnje mesece je često provodio u Svetom Lenhardu kod Salcburga. Stratimirović se verovatno i nakon definitivnog napuštanja Vojvodine (pa sve do 1899. godine kada se razboleo)  na za sada nerasvetljen način bavio politikom i misijama razne vrste…