SEĆANJE NA SRPSKU GOLGOTU 1915. I 1916. GODINE

SEĆANJE NA SRPSKU GOLGOTU 1915. I 1916. GODINE

Autor: Srđan Graovac

Akademska javnost i „srpska inteligencija“ uopšte, a često i najširi slojevi građanstva u Srbiji i dijaspori ostaju uskraćeni za sveobuhvatan odgovor na večno pitanje o karakteru istorijskih stanja, procesa i događaja koji su trajno determinisali fundamente srpskog nacionalnog identiteta, njegovu kolektivnu svest i na posletku mentalni sklop ili kulturološki „kod“ istih. Naravno, postoji opšta saglasnost da se osnove geneze nacionalnog, a zajedno sa pomenutim i duhovno-kulturološkog identiteta srpskog naciona, prevashodno nalaze u povesnim postavkama tradicije „svetosavskog“ i „kosovskog zaveta“, isklesanih u srednjovekovnoj eposi borbe srpskog etnosa za afirmacijom samoodržanja sopstvene biološke i državnopravne egzistencije na njegovom životnom prostoru. U retkim prilikama možemo da sagledamo i mišljenja prema kojima je Srpska golgota u zimu 1915/16. godinu, odnosno povlačenje srpske države i naroda preko Albanije i celokupni tragični udes srpstva u Velikom ratu, potom preobraženog u Uskrsnuće i novi zamah etniciteta, zapravo istinski „mentalni zapis“  i tačka „vododelnica“ u istoriji srpskog etnosa na čijim osnovama bi trebalo da počiva spoznaja Kolektiviteta o njegovim identitetskim karakteristikama u savremenom dobu i u sklopu velike evropske civilizacije. U završnici treće godine obeležavanja najpotresnijih dana iz novije srpske istorije koji su apsolutno definisali i povesnicu razvoja srpskog etničkog kolektiviteta do danas, značaj pomenutog vremena je aktuelan i danas, posebno iz razloga što takav podvig koji je izvela srpska vojska u jesen i zimu 1915. godine i početkom 1916. godine predstavlja nešto jedinstveno i nezapamćeno u celokupnoj istoriji čovečanstva. Navedeni dani predstavljaju najsvetlije primere, hrabrosti, junaštva, požrtvovanja i ljubavi prema svom narodu i svojoj otadžbini, a isti su retko zabeleženi u povesti svih civilizacija koje su u stolećima „prelazile“ preko Balkanskog poluostrva. Složićemo se da Prvi svetski rat herojstvo srpskog vojnika u bitkama, njegovo mučeništvo tokom povlačenja kroz Albaniju i na kraju gotovo mitski pobedonosni povratak, predstavlja jedan epohalni momenat u srpskoj istoriji, što je više ili manje poznato u širokim slojevima našeg društva, ali kada uzmemo u obzir značaj tih događaja i žrtvu koju su srpski vojnici podneli, onda moramo uvideti da ni svi dokumentarni ili umetničko-popularni filmovi, knjige, novinski članci ili rasprave, pa ni javne tribine ili naučni skupovi, ne poseduju dovoljan kapacitet u misiji podrške sećanju na veliki dug i obavezu savremenih generacija prema delu naših predaka od pre jednog stoleća.

U „predvečerje“ Prvog svetskog rata, velike svetske sile uveliko su se spremale za učešće u istom. Politička mapa Sveta i Evrope bila je podeljena u dva moćna saveza: na Antantu koju su činile Rusija, Francuska i Velika Britanija, sa težnjom očuvanja njihovog statusa moćnih planetarnih imperija i kolonijalnih metropola, a sa druge strane nalazile su se njima suprostavljene Centralne sile: Nemačka i Austrougarska. Pomenute države, sa velikim privredno-industrijskim i vojnim potencijalima, posebno Nemačka težile su novoj geopolitičkoj preraspodeli pozicija moći i uticaja na svetskim kontinentima, posebno u domenu kolonijalnih osvajanja. Naravno, uporedo sa borbom za globalnom dominacijom, postojali su i brojni strahovi, kao i pojedinačne razmirice između interesa velikih sila, poput rezultata sukoba Nemačke i Francuske u Ratu za nemačko ujedinjenje, koji su predstavljali, kao dodatne, tako i suštinske uzroke izbijanja najvećeg ratnog sukoba u istoriji čovečanstva do tada. Sve zainteresovane strane u budućoj svetskoj ratnoj kataklizmi očekivale su makar „malu iskru“ koja „razbudila neobuzdanu buktinju“ Velikog rata. Neformalno je usvojen opšti stav da se međusobice i nagomilana, a otvorena pitanja u odnosima između velikih sila mogu razrešiti jedino „argumentima“ oružja. Pomenutu „iskru“ države-članice Centralnih sila pronašle su u činu atentata na austrougarskog prestolonaslednika nadvojvodu Franca Ferdinanda koji je izvršen 28. juna 1914. godine od strane Gavrila Principa, srpskog i jugoslovenskog patriote i pripadnika Mlade Bosne. Navedeni događaj je iskorišćen od strane Austrougarske kao povod  za izbijanje rata. Za pomenuti čin Austrougarska je okrivila Srbiju, a teške optužbe uz zahtev za satisfakcijom izrazila je u čuvenom i za sve slobodoljubive narode i zemlje ponižavajućem i uvredljivom ultimatumu u deset tačaka kojim je srpsku vladu prinudila na ulazak u odbrambeni rat. Osim pete i šeste tačke zahteva, srpska vlada je prihvatila ultimatum, ali to nikako nije zadovoljilo zločinačke apetite na rat odavno pripravljenog zvaničnog Beča, pa je mesec dana nakon događaja u Sarajevu Srbiji i formalno najavljena vojna intervencija. Naravno, Sarajevski atentat nije bio uzrok agresije na Srbiju, jer su se suštinski uzroci iste nalazili u znatno širim geopolitičkih i kulturoloških promisli vrhova vojnih i političkih elita u Beču koji su u nezavisnoj srpskoj državi prepoznali ulogu potencijalnog „južnoslovenskog i balkanskog Pijemonta“ oko koga bi se u budućnosti mogli ujediniti svi Južni Sloveni, pa i oni koji su živeli u Austrougarskoj, čime bi se narušila teritorijalna celovitost Monarhije, a i sam njen opstanak bi bio doveden u pitanje. Takođe, planovi moćne i industrijski najrazvijenije svetske sile, Nemačke o „prodoru na Istok“ koji je bi se odvijao i na teritorijama, gde je u etničkom pogledu značajnu dominaciju uživao srpski nacion, znatno su utiacli na opredeljenje Centralnih sila o uništenju srpskog naroda i njegove nezavisne države. Sa druge strane, vlada u Beogradu na čelu sa Nikolom Pašićem i regent Aleksandar Karađorđević za pomoć su se obratili tradicionalnom savezniku, Rusiji i njenom caru Nikolaju II koji je obećao da Srbiju neće ostaviti na milost i nemilost Nemačke, Austrougarske i njihovih saveznika. U čuvenom govoru sa balkona dvora ruski car se obratio svom narodu i poručio da ako postoji i jedan narod u Evropi zbog koga Rusi treba da ratuju onda je to bratski srpski narod. Samim tim, objava rata Austrougarske protiv Srbije prouzrokovala je isti takav odgovor Rusije prema Austrougarskoj, a zatim jedna za drugom u rat se na jednu ili drugu stranu uključile Nemačka, Francuska, Britanija, Italija, Turska, itd. Na posletku, Veliki rat je otpočeo punom žestinom.

Kada su u pitanju bili Balkan i Srbija, ratni plan Vrhovne komande austrugarskih oružanih snaga predviđao je brzu pobedu nad srpskom vojskom, ali već 1914. godine isti je doživeo svoj fijasko, jer je srpska vojska prvobitno neprijatelja porazila na Ceru, što predstavlja prvu pobedu saveznika Antante u ratu, a zatim i na Kolubari. Posle tih poraza i paničnog povlačenja austrougarskih trupa iz Srbije, iza njih su ostali samo desetine hiljada mrtvih i zarobljenih vojnika, kao i užasni zločini koje je njihova „vojska“ navodno časnih austrijskih oficira i vojnika počinila, a o kojima je na najbolji način svedočio švajcarski patolog dr Arčibald Rajs. To bolesno i sadističko iživljavanje austrougarske soldateske nad nedužnim civilima kao da je bio tragičan uvod u još sudbonosnije događaje narednih godina rata. Sledeće godine Nemačka preuzima ključnu ulogu na frontu prema Srbiji i zajedno sa Austrougarskom 6. oktobra započinje novu ofanzivu. Srpska vojska je odolevala i tim napadima, ali kada je 15. oktobra Bugarska ušla u rat i napala Srbiju sa leđa, jedino što je preostalo Vrhovnoj komandi Srpske vojske bilo je da spas potraži u povlačenju. Pošto su bugarske snage ovladale Vardarskom dolinom, najjednostavniji put za povlačenje prema Solunu bio je onemogućen, tako da se jedina preostala mogućnost nalazila u povlačenju srpskih trupa prema Albaniji. Sada već iznurena, oslabljena i sve više dezorganizovana Srpska vojska uspela je da izbegne okruživanje, pa je postepeno pristizala na prostor Kosmeta, gde se samo nametnulo ono ključno pitanje, kuda dalje? Srpskoj vladi ponestalo je manevarskog prostora. Jedna od mogućnosti bila je pristanak na ponižavajuću kapitulaciju, što je kategorički odbijeno, iako se jedina druga opcija nalazila u povlačenju preko surovih albanskih planina i Crne Gore u pravcu Skadra i luke Drač, gde se očekivao prihvat srpske vojske od strane savezničkih snaga, kako bi iste nakon oporavka bile odmah uključene u borbe na potonjem Solunskom frontu, koji je bio u procesu formiranja. Nije bilo dileme da je jedno takvo povlačenje zimi, bez adekvatne pripreme veoma rizično i da je u stanju da prouzrokuje velike gubitke u ljudstvu. Iz pomenutih razloga je i proslavljeni srpski oficir, vojvoda Živojin Mišić predlagao izbegavanje povlačenja, uz sugestiju da bi srpske snage trebalo da izvrše pokušaj okupljanja svih raspoloživih trupa na Kosmetu, odakle bi potom krenule u kontraofanzivu sa namerom da iznenadnim udarom potisnu neprijatelja prema severnim srpskim granicama. Sa druge strane, predlagao je da Srpska vojska u slučaju neuspeha planirane akcije spas od konačne propasti potraži u kapitulaciji. Navedeni hazarderski predlog velikog generala nije prihvaćen, jer je Vrhovna komanda smatrala da je povlačenje preko Albanije, svakako riskantan, ali i suštinski ispravan i najbolji potez koji je u stanju da sačuva obraz Srbije i, makar minimum potencijala za neko buduće, kako vojno, tako i političko delovanje, a u perspektivi i za obnovu poražene Srbije. Pre početka procesa povlačenja postignut je i sporazum sa predsednikom  albanske vlade Esad-pašom Toptanijem, inače velikim prijateljem Srbije, o slobodnom prolasku srpske vojske kroz teritoriju Albanije. Određena su tri pravca odstupanja. Od Prizrena preko Vezirovog mosta ka Skadru i LJešu 26. novembra 1915. godine krenula je prva grupa u kojoj su se nalazili vladar, Vlada Kraljevine Srbije i diplomatski kor. Druga grupa je započela sa odstupanjem 30. novembra i to od Prizrena preko LJum-kule, Piškopeje, Debra, Elbasana i Tirane, a iz Peći je povlačenje započela glavnina vojske, gde su se nalazile sve tri armije. Pomenuta, treća grupa je nastupala pravcem Andrijevica, Podgorica, Skadar.

Prateći razvoj situacije u decembru 1915. godine, nemačka Vrhovna komanda obratila se javnosti sledećim saopštenjem: „…Pošto srpska vojska više ne postoji, već postoje samo njeni bedni ostaci koji su se razbegli u divlje albanske i crnogorske planine, gde će bez hrane po ovoj zimi naći svoju smrt, to su prekinute dalje operacije i neće se više izdavati izveštaji sa balkanskog ratišta…„. Tada nastaje taj gotovo mitski prikaz jednog naroda koji u nepreglednim kolonama kreće u izbeglištvo. Stari srpski kralj Petar ostavlja krunu i kraljevske regalije u Dečanima i povlači se zajedno sa Vladom, diplomatskim korom, novinarima, stranim dopisnicima, kulturnim delatnicima, glumcima, činovnicima državnih institucija, vojskom, civilima, itd. Zapravo, tu se nalazila gotovo celokupna srpska država, od vladara i uglednih javnih radnika i intelektualaca, pa do običnih seljaka, radnika i vojnika. Svi oni se po snegu, ledu i vetru provlače kroz gudure i klance albanskih planina. Posebnu pažnju u toj koloni privlači nekoliko vojnika koji se kreću iza mitropolita Dimitrija i nose ćivot sa moštima svetog Stefana Prvovenčanog, prvog srpskog kralja iz državotvorne i svetorodne dinastije Nemanjića. Vojska nije ostavila ni svog proslavljenog komandanta, ostarelog i bolesnog vojvodu Radomira Putnika. Za njega je napravljena posebna nosiljka sa otvorom samo za oči u kojoj su ga vojnici nosiili na rukama. Sačuvana su nam brojna sećanje onih koji su preživeli ovaj put smrti. NJihova svedočanstva su potresna. U njima se uvek pominje stari kameni Vezirov most preko reke Drim koji je od snega i leda bio uglačan i klizav poput stakla. Vojnici su cipele oblagali različitim tkaninema, otrgnutih sa svojih ionako oskudnih komada odeće, ne bi li na taj način umanjili efekat klizavice, jer je bilo dovoljno samo malo nepažanje da bi se sa mosta sletelo pravo u smrt. Intenzitet hladnoća je bio strahovit i u meri u kojoj su se ljudi smrzavali u snu sedeći ili ležeći, nakon čega su ih sneg i led polako prekrivali da bi na mestu ostajali zauvek nepomični. Uz zimu, glad i iznemoglost najstrašniju „Srpsku golgotu“ u istoriji etnosa, pratili su i napadi arnautskih plemena, onih koji su se odmetnuli od vlasti Esad-paše. Kolone srpskih stradalnika napadane su mučki, iz zasede su vršena ubistva, potom pljačke, uz česte otmice žena i dece. Posebno je potresna priča jednog srpskog oficira koji govori o tome da su posle jednog sukoba sa arnautskim zločincima naišli na mrtvog oficira, pored njega jednu ženu, zatim mladu devojku i dečaka, takođe mrtve, a između njih živu devojčicu, koja je bila uzrasta do tri godine života, kako prestravljeno, u snegu i ledu, pored mrtvih najmilijih, sedi i plače. Bezbroj je sličnih tužnih i tragičnih priča koje svedoče o stradanju kako pojedinaca tako i čitavog jednog naroda. Posle gotovo mesec dana teškog marša oko 185 hiljada promrzlih, gladnih i premorenih ljudi došlo je do Skadra i Drača. Tu je srpskoj vladi postalo jasno da saveznici nisu ispunili svoje preuzete obaveze prema Srpskoj vojsci. Hrana i oprema koja je dopremljena u italijansku luku Brindizi, nije prevezena u Albaniju zbog straha od austrougarskih podmornica, tako da je srpska vlada kupovala hranu u Primorju kako bi prehranila taj nepregledan broj ljudi. Takođe, zbog plitkog gaza, luka u Draču i San Đovani di Medui i izloženosti pristaništa dejstvima neprijateljskih flota, saveznici nisu želeli da da izvrše evakuaciju srpske vojske. Naravno, u svemu su se preplitali i različiti politički interesi, pre svih Italije koja je želela da osujeti srpske ratne planove, posebno one koji su se nalazili u vezi političkim i teritorijalnim interesima Srbije na jadranskoj obali, pa iz pomenutih razloga nije pokazivala nikakav entuzijazam u cilju pomoći iscrpljenoj vojsci i izbeglom stanovništvu. Na vapaje srpske vlade i posebno regenta Aleksandra odgovario je jedino ruski imperator Nikolaj II, koji je poslao nedvosmislenu poruku saveznicima Antante da u slučaju izostanka pružanja pomoći srpskom narodu i njegovoj vladi i oglušivanja na apele u vezi sa evakuacijom iznemogle Srpske vojske, postoji mogućnost da  Rusija jednostrano istupi iz rata. Upozorenje je bilo dovoljno da saveznici preduzmu određene korake, pre svih Francuska koja je evakuisala 12 hiljada najslabijih srpskih vojnika u Tunis. Međutim, posle intervencije srpske vlade koja se protivila planovima o evakuciji vojske u zemlje koje su u krajnjim granicama bile veoma udaljene od fronta, francuski alpski strelci iz Bizerte okupirali su grčko jonsko ostrvo Krf, koje je uskoro stacionirana baza za evakuaciju i oporavak Srpske vojske.

Međutim zbog straha od neprijateljske flote, srpske stradalnike čekalo je dodatnih 200 kilometara marša prema luci Valona, koja je po mišljenju saveznika bila najbolje rešenje za evakuaciju. Nastupio je novi marš smrti kroz malarične albanske močvare, koji je ponovo uzeo svoj danak u hiljadama onih koji taj put nisu izdržali. Dramitične scene su se odigrale nadomak same Valone, kada su italijanske savezničke snage zaustavile srpske vojnike, navodno zbog opasnosti od širenja zaraze i tu ih držali gotovo deset dana gladne iznemogle u neposrednoj blizini skladišta sa hranom. Tek na odlučnu intervenciju Francuske, Srbima je dozvoljen put dalje, ali bilo je kasno za oko četiri stotine regruta koji su u međuvremenu umrli od gladi. Krajem januara naredne godine konačno je počela evakuacija preživelih iz luka Drač i Valona. U organizaciji prebacivanja srpske vojske na Krf posebno se istakla francuska vojna komanda, uz italijanske snage koje su u date svrhe obezbedile najveći deo brodovlja. Evakuacija je tekla veoma uspešno, dnevno je prebacivano od tri do devet hiljada vojnika i civila, a poslednji kontigenti vojnika, od ukupne cifre od preko 150 hiljada ljudi, evakuisani su do 21. februara, čime je ovaj veliki poduhvat savezničke transportne i ratne mornarice u celosti realizovan. Dolazak na Krf, na „Ostrvo spasa“ kako su ga tada prozvali, predstavljao je za srpske vojnike prelazak iz pakla u raj. Okrpepljenje u vidu hrane i napitaka i preko potreban odmor, u poslednji čas pristigli su u pomoć preživelim srpskim vojnicima. Međutim, nisu svi odmah došli na Krf. Bolesni su prebacivani na malo pusto i kamenito ostrvo Vido ili Ostrvo zmija, kako ga je još lokalno grško stanovništvo nazivalo. Pod improvizovanom šatorima formirane su poljske bolnice. Smrt je ovde bila svakodnevnica, oboleli čiji izgled najbolje možemo opisati rečima „kost i koža“ uglavnom nisu imali snage da se izbore protiv bolesti i iscrpljenosti. Sam taj prizor i bolni jauci nesrećnih ljudi predstavljaju vrhunac Golgote koju su prošli srpski vojnici, a slično moru u blizini Ostrva zmija, koje je nazvano „Plava grobnica“, ostrvo Vido postalo je „Ostrvo smrti“. Na tom mestu zauvek je sklopilo oči šest hiljada mrtvih srpskih vojnika, a „Plava grobnica“ postala je njihovo večno konačište. Kamenita struktura Vida onemogućila je velikom delu preminulih sahranu na samom ostrvu, pa su leševi mučenika brodovima prebacivani do pučine, apotom sahranjivani u „Plavu grobnicu“. Iz pijeteta prema umrlim i sahranjenim srpskim vojnicima grčki ribari narednih pedeset godina na tom prostoru nisu lovili ribu. U početnom periodu proces evakuacije otežavala je i jaka kiša koja je nedeljama padala i to u situaciji gde su centri smeštaj bili potpuno nepripremljeni za prihvat vojnika, što je bio jedan od razloga velikog broja stradalih i posle završetka prebacivanja vojske na Krf. Međutim, bolesti i epidemije na Vidu su uspešno zaustavljene, a adekvatna hrana i medicinska pomoć omogućili su uspešan oporavak vojnika koji su posle svega što su preživeli jedino sanjali povratak u otadžbinu.

Uskoro je i taj san ostvaren. Oporavljena srpska vojska je u aprilu 1916. godine prebačena na Solunski front kako bi uzela učešća u ratnim naporima saveznika. Dugo iščekivani datum početka proboja Solunskog fronta osvanuo je 14. septembra 1918. godine, kada je pripremna artiljerijska vatra najavila najslavnije dane Pobede u Velikom ratu. Narednog dana srpske i francuske trupe napravile su proboj od 14 kilometara posle koga su se Francuzi zaustavili. Međutim, srpske vojnike više niko nije mogao da zaustavi. Bugarske jedinice su se pod naletom srpske vojske raspale, a njihovi soldati u paničnom strahu razbežali su se sa  fronta. Srpski vojnici se više ne obaziru ni na upozorenja saveznika da su im bokovi nezaštićeni, jer su oni još uvek ostali gotovo na početnim položajima, dok „vaskrsla armija“ napreduje preko pedeset kilometara i konačno probija front, što će naterati nemačku komandu da naredi opšte povlačenje, a Bugarsku 29. septembra na kapitulaciju. Oni koji su od nemačke komande bili proglašeni mrtvima u albanskim planinama, a vaskrsli na Krfu sada nezadrživo napreduju kako bi što pre oslobodili svoju zemlju. Marširaju po 17 sati dnevno, a odmah zatim stupaju u borbu bez odmora da bi od Kumanova do Niša napredovali 160 kilometara za šest dana, dok ih je francuska konjica jedva stizala. Posle 45 dana ofanzive cela Srbija je konačno bila slobodna. Srbi su pobednici, ali po koju cenu? Cena je previsoka, skoro trećina ukupnog stanovništva Srbije je stradala. Procentualno to su bili najveći gubici od svih učesnika u ovom krvavom ratu. Umesto pitanja da li je moralo tako, prigrlimo sećanje na naše stradalne pretke-mučenike, uz ponos što pripadamo narodu kome su pripadali i ti heroji Cera, Kolubare, Kajmakčalana, Golgote preko Albanije… Ti kolosi čojstva na sebe su primili oreol mučeništva zarad slobode, a preživeli su nešto što nijedan narod pre njih u istoriji nije, preživeli su zagrobni život u Hadu, a vaskrsli su da bi se opet borili; borili i pobedili; pobedili i oslobodili svoju porobljenu  otadžbinu. Tuga i ponos mora da ispuni sećanje na njih, a Vido da ostane, ako je u međuvremenu postalo mesto hodočašća, jer je to ostrvo, kao što je govorio mitropolit Dimitrije, naš, srpski Jerusalim.