Autor: Spasoje Tomić, magistrand istorije i urednik Portala 083
Ustavotvorna skupština Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, sazvana ukazom od 7. septembra 1920. godine za 20. decembar u Beogradu, na 62 redovnom sastanku 28. juna 1921 godine, na Vidovdan, donela je Ustav Kraljevine koji glasi: „Član 1: Država Srba, Hrvata i Slovenaca je ustavna, parlamentarna i nasledna monarhija. Službeni je naziv države Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.“ Ovo, pored ostalog, piše u Vidovdanskom ustavu, prvom i najvažnijem zakonodavnom aktu Kraljevine SHS, koji je proglašen pre 104 godine.
Ustav je odmah nakon donošenja izazvao različita mišljenja i podijeljenost u društvu. Većina koja ga je donijela smatrala je da je Ustav izraz demokratije i integralističkih težnji južnoslovenskih naroda. Međutim, jedan dio srpske inteligencije koji nije bio naročito oduševljen jugoslovenstvom smatrao je i Ustav i samu državu velikom zabludom, napominjući da je sama država u stvari izraz megalomanskih težnji kralja Aleksandra, prema njihovom mišljenju. Naravno, postoje i mišljenja, svakako netačna, da je Ustav bio velikosrpski i hegemonistički, pa kako tada, tako i danas u zemljama nastalim raspadom SFRJ, recimo, ovakvo mišljenje je vrlo često i vrlo zastupljeno ali sa manjkom argumenata koji bi ovakvu priču potkrepili.
Prema jednima bio je izraz demokratskih i integrativnih težnji, u skladu s naprednim idejama toga vremena, ujedno i ozvaničenje svega postignutog u Velikom ratu. Prema drugima je bio posledica srpskih zabluda, naivne vere u zajedničku državu i želje kralja Aleksandra da prigrabi što veću vlast. Ono što svakako treba istaći jeste činjenica da se na ustav čekalo nekoliko godina, čemu je uzrok nekoliko faktora. Prvi je spoljnopolitički, jer je trebalo potpisati mirovne sporazume s učesnicama Prvog svjetskog rata, sa državama među kojima je većina bila na poraženoj strani. Kraljevina SHS s tim zemljama nije imala regulisane granice. Kraljevina Srbija je sa jednim dijelom njih ratovala, tj. s Austrijom, Mađarskom i Bugarskom, dok je sa drugima imala sporove oko teritorija – sa Rumunijom i sa Italijom koja će, kao što smo već pisali, zbog pritiska oko rešavanja spornih granica organizovati pobunu u Crnoj Gori. Drugi razlog bio je unutar same Kraljevine SHS, gdje je prvo trebalo nahraniti stanovništvo koje se nalazilo na ivici bijede, kako na samom početku života zajedničke države ne bi došlo do socijalnih nemira koje bi komunisti sigurno i u tom periodu potpirivali. Ratom razorena Kraljevina SHS, a naročito Srbija, pretrpela je štetu između sedam i deset milijardi zlatnih franaka. Treći razlog zbog koj se na ustav čekao toliko dugo jeste i činjenica da su postojala različita viđenja uređenja države: centralistički, koji su zastupali radikali i Jugoslovenska demokratska stranka, dok smo sa druge strane imali autonomašenje Slovenske ljudske stranke (Korošec) pa i federalne težnje koje su ispoljavali naročito Hrvati sa braćom Radić i sličnim njima u Crnoj Gori na čelu sa Federalističkom strankom.
Izbori za 419 poslanika Ustavotvorne skupštine su održani zbog svih peripetija dana 28. novembra 1920. Najviše glasova dobile su JDS (92 mandata) i NRS (91 mandat), potom Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) – 59 mandata i HRSS (58). Biračko pravo imalo je oko 2,5 miliona ljudi, a glasalo je više od 1,6 miliona (65%). Pravo glasa imali su muškarci stariji od 18, a pravo da budu izabrani muškarci stariji od 25 godina. „Pravo glasa nisu imale žene, vojnici, oficiri i podoficiri, a prema Nacrtu zakona na izborima nisu mogli glasati pripadnici sledećih nacionalnih zajednica: NJemci, Mađari, Italijani, Rumuni i Jevreji. Državni činovnici mogli su da glasaju ali ne i da budu birani za narodne poslanike. Takođe, da bi neko ostvario biračko pravo morao je biti prijavljen na adresi boravka najmanje šest mjeseci. Mora se istaći da je prije izbora snižen ‘imovinski cenzus’, tako da je veći broj ljudi mogao da glasa. Radi poređenja, 1910. u Austrougarskoj je pravo glasa imalo oko 200.000, a 1921. u Kraljevini SHS više od 600.000 Hrvata. Inače, zbog velikog procenta nepismenih glasalo se kuglicama.“ (Mira Radojević, Politika, 2016)
Ustavotvorna skupština počela je redovno da radi 23. decembra 1920. i do usvajanja Ustava imala je 68 zasjedanja. Vidovdanski ustav izglasan je posle dosta vatrenih, burnih i žučnih rasprava. Ustav je izglasan prostom a ne dvotrećinskom većinom (jer je tako predviđala Krfska deklaracija). Broj poslanika koji je bio protiv Ustava je 35, dok je 158 poslanika bilo uzdržano.
HRSS je od početka bojkotovala rad Skupštine, pa se o Ustavu nije ni izjašnjavala. Ipak, zahvaljući političkoj veštini Nikole Pašića, došlo je usvajanja i preovladao je unitaristički koncept.
Država je ustrojena bez unutrašnjih granica i nacionalnih autonomija, ali bilo je naravno i kompromisnog rešenja koja su davala mogućnost da se istaknu nacionalne posebnosti a to se prije svega vidjelo u imenu države – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (umesto Kraljevina Jugoslavija), zastavi, grbu i himni, koji su sadržavali simbole tri naroda, kao i u imenu jezika (srpsko-hrvatsko-slovenački). Na nacionalnim simbolima insistirale su i srpske stranke, prije svih Radikalna, kako bi se, između ostalog, istakao značaj Srbije za stvaranje zajedničke države i da se u nazivu države ne bi izgubilo srpsko ime.
Prema Vidovdanskom ustavu najveća ovlašćenja i moć pripadali su kralju, koji je uz Narodnu skupštinu imao pravo zakonodavne inicijative i proglašavao zakone. Sazivao je i raspuštao Narodnu skupštinu i imenovao mandatara (predsednika vlade) koji nije morao biti iz skupštinske većine. Kralj je bio vrhovni zapovjednik vojske, proglašavao je rat i zaključivao mir, te predstavljao zemlju u inostranstvu (vodio spoljnu politiku). U kraljevo ime donošene su sudske presude, a njemu se nije moglo suditi. Zbog ovolike moći kralja republikanci su smatrali i govorili da je Vidovdanski ustav bio krojen po meri tadašnjeg regenta Aleksandra. Drugi su branili ovakva rešenja, ističući da u Evropi toga vremena nije bio jedini kralj sa tolikim ovlašćenjima.
Ustav je priznavao ravnopravnost vjeroispovjesti (pravoslavnu, rimokatoličku, islamsku). Od 124 člana Ustava, 23 odnosila su se na socijalno-ekonomska pitanja. To nije bila samo želja da se smanji uticaj KPJ, već iz razloga što je kod tadašnjih pripadnika Demokratske stranke socijaldemokratija bila jedan od bitnih programskih načela.
Vidovdanski ustav, koji je djelimično ispunio očekivanja, djelimično i nije, ukinuo je nakon događaja iz 1928. (slučaj Puniše Račića) sam kralj Aleksandar, proglasivši 6. januara 1929. ličnu vladavinu („Šestojanuarska diktatura”). Vidovdanski ustav je sam po sebi bio napredan jer se oslanjao na demokratske tekovine Kraljevine Srbije koje su uspostavljene 1835. pa 1838, 1869, 1888. godine. Milan Grol je rekao da Vidovdanski ustav jeste bio dobar ali da nije primenjivan na pravi način. On je bio odraz tadašnjih političkih odnosa i uverenja, ali i zabluda ljudi toga vremena. Ustav je na kraju krajeva pokazao da je centralističko uređenje, na kojem je i bila zasnovana Kraljevina SHS, možda bilo i jedino ispravno rešenje, jer će se kasnijim isticanjima od strane Hrvata i dobijanjem posebne banovine (1939) pokazati da je to bio uvod u kraj života Kraljevine Jugoslavije i uvod u stradanje srpskog naroda u NDH. Ali o tome nekom drugom prilikom.
Ostavi komentar