VOJVOĐANSKI SRBI U PRVOM SVETSKOM RATU

Autor: Miloš Savin

VOJVOĐANSKI SRBI U PRVOM SVETSKOM RATU

Kada govorimo o položaju Srba u Vojvodini tokom Prvog  svetskog rata, on nije uopšte bio jednostavan, kao ni celokupno stanje u Vojvodini. Predstavnici srpske zajednice su bili izloženi raznim oblicima diskriminacije, međutim, ta diskriminacija nije ni blizu bila politici zločina i mržnje koja je sprovođena na području okupirane Kraljevine Srbije. Izvršena je masovna mobilizacija Srba iz Vojvodine i Hrvatske. Mnogi Srbi, austrougarski vojnici, su na Istočnom frontu koristili priliku da prebegnu na rusku stranu, odakle ih je oko 15.000 prebačeno u pomoć srbijanskoj vojsci. Mnogi vojvođanski Srbi su okončali živote u logorima. Austrougarska vojska je pobila celokupno srpsko stanovništvo u nekoliko sremskih i južnobanatskih sela.

Vasa Stajić,  je hapšen i pre početka Prvog svetskog rata, zbog svog nacionalizma istaknutog nakon pobede Srbije u Prvom balkanskom ratu, kada je zastupo tezu da srpski narod u Vojvodini treba da ustane na oružje. Zbog toga je, kao nacionalni revolucionar, uhapšen i osuđen na tri godine, a kasnije na deset godina zatvora. Godine 1918. biće oslobođen kao i svi drugi optuženi.

Jaša Tomić (kontroverzna istorijska ličnost, ubica Miše Dimitrijevića, vođa vojvođanskih radikala,  najveći agitator srpskog nacionalnog romantizma u Ugarskoj) propagirao je i širio srpsku mitomaniju, smatrao je, da je nacionalistička mitomanija oportuna radi ostvarenja maksimalnih srpskih zahteva, ali je s druge strane sarađivao sa mađarskim političkim partijama. Postoji čak pretpostavka da je lako i brzo bio oslobođen nakon ubistva Miše Dimitrijevića, upravo zbog kompromisa koje je bio spreman da učini. On je u okolnostima Prvog svetskog rata, takođe bio uhapšen od strane Austrougarske vojske. Bio je brutalno mučen i zlostavljan sedam dana, nakon čega je pušten i interniran u Segedin. Tamo nad njim nije vršen nikakav pritisak, bio je u obavezi da se svakodnevno prijavljuje policiji.U Segedinu su bili i mnogi drugi istaknuti Srbi tog vremena.

Janko Perić, urednik Branika, bio je potpuno suprotna političaka opcija od Jaše Tomića,prezirao ga je zbog ubistav Miše Dimitrijevića, međutim iz zarobljeništva su se vratili kao bliski prijatelji i nerazdvojni saradnici. Janko je čak na leđima nosio bolesnog Jašu.

Između ostalih i Tihomir Ostojić je u više navrata bio interniran, prvo u Segedin, a kasnije i dalje u Ugarskoj.

Jovan Lalošević (čuveni somborski advokat, srpski nacionalni radnik, jedan od vođa konzervativnih demokrata) bio je optužen za veleizdaju, ali je kao vrhunski pravnik, uporni i ineligentno osmilio plan sopstvene odbrane, te je tako uspeo da se odbrani od optužbe za veleizdaju. Pomogao je Tihomiru Ostojiću i mnogim drugim uhapšenim Srbima, čime ih je izvukao iz zatvora, i potencijalne opasnosti da budu straljani u sličaju odmazde..

Početkom rata dešavalo se da su pojedini Srbi, poput Laloševića, bili su proglašeni za taoce u slučaju oružane pobune Srba u Vojvodini. Kako do oružane pobune nije došlo, veoma brzo se prekinulo sa tom praksom.

Jovan Lalošević i Tihomir Ostojić bili su izloženi osudi od strane određenih intelektualnih krugova srpskog društva Vojvodine, koje im je zameralo nedovoljnu anacionalnu aktivnost, nakon prvih godina rata. Nemožemo se složiti sa tom ocenom, obzirom da su davali svoj maksimum u kompletno izmenjenim okolnostima, u periodu kada je bio zabranjen rad srpskih kulturnih ustanova, kada su organi srpske crkveno-školske autonomije bili suspendovani, a srpske političke stranke i srpska štampa zabranjeni. Smrt austrougarskog cara Franca Jozefa 1916, ubrzala je unutrašnje urušavanje monarhije. Došlo je do socijalnih sukoba, raskola između Austrije i Mađarske, a novi car Karlo IV je bezuspešno od Antante tražio separatno primirje. Karlo se pokazao kao nesposoban političar, ali i kao osoba veom svesne bezizlaznosti situacije u kojoj se njegova država svojom krivicom nalazila .Bečki krugovi su ponovo aktualizovili predloge o trijalističkom uređenju države, gde bi pored Austrije i Ugarske, bila stvorena i dominantno katolička hrvatska federalna jedinica, koja bi pored Hrvatske uključivala Dalmaciju, Bosnu i Hercegovinu i Srem.  Vojvodina, bez Srema, bi ovom inicijativom ostala u Mađarskoj bez ikakve autonomije. Došlo je do ogromnih potresa unutar Mađarske, zbog učešća u ratu koji je bio osvajački, mnogi vojnici ga nisu ni shvatili ni rzumeli, tako ni narod nije razumeo zbog čega oni treba da ratuju protiv Srbije, Italije, Rusije itd…

Do prelomnog perioda dolazi 15. septembra 1918. godine probojem Solunskog fronta i probojem vojske Antante ka Ugarskoj granici. Tu je poseban značaj imala srpska vojska koja je u svemu tome učestvovala i doprinosila, a poseban značaj je imala u ohrabrivanju srpskog stanovništva na području južne Ugarske, odnosno Vojvodine.

Među mađarskim i srpskim stanovništvom, tokom rata nije dolazilo do većih međusobnih trvenja, kada je srpska vojska imala uspeh, početkom rata, mađarski ego je sve više splašnjavao i Mađari su se sve više okretali komšijama Srbima.

Situacija se, međutim, okrenula kada je Srbija počela da gubi i da se povlači prema Albaniji. Rat je veoma iscrpeo Ugarsku, siromašne slojeve, bezzemljaše, nadničare, radnički proleterijat, koji se našao gotovo na ivici egzistencije. Oktobarska revolucija u Rusiji imala je izuzetan uticaj na Ugarsku. Mnogi mađarski vojnici su se vratili sa ruskog fronta, oduševljeni socijalističkom idejom.  Zbog toga su smatrali da su ni krivi ni dužni ušli u jedan imperijalistički rat koji nije imao nikakve veze sa samom Mađarskom. I pre rata je u Mađarskoj postojala jaka opozicija koja je smatrala da od ključnog zanačaja za razvoj Ugarske i mađarskog naroda, potpuna nezavisnost od Austrije i distanciranje od pangermanskih militarističkih tendencija.

Srbi su bili na stanovištu da oni svoju budućnost najbolje mogu da vide u nezavisnoj Ugarskoj, gde bi se posebno zaokružile županije po nacionalnim princimima, i gde bi Srbi imali Vojvodinu, Rumuni svoju određenu samoupravu, Slovaci takođe…

Vojnici Austrougarske su se vraćali sa Solunskog fronta, odnosno sa Balkana, potupno razočarani i deprimirani što zbog rata, kao i zbog dugog odvajanja od porodicoa. Većina njih je bila nezadovoljna, ostavljala je oružje gde god je stizala, i ko god je hteo, mogao je da se naoruža.

Godine 1917. došlo je do širenja nečega što se zove zeleni kadar, odnosno vojnih dezertera koji su u grupama ordinirali po poljima, njivama i šumama. Kod nas su u Vojvodini oni nazivani logoši ili logošani. To su ljudi koji su bili zarobljeni na ruskom frontu, a koji su svojim oslobođenjem, odnosno svojim povratkom, dobili pravo na oporavak sa obavezom da se ponovo  mobilišu. Oni su, međutim, masovno odbijali mobilizaciju. Bilo je i ljudi koji su masovno dezertirali, aktivno napuštali vojsku rezignirani besmislom rata. Bilo je, takođe, i protivnika nacionalne politike Austrougarske  – to su pre svih  bili Srbi i Rumuni (koji nisu imali motivaciju da učestvuju u tom sukobu), kao i značajan broj Mađara.

U celoj ovoj situaciji, došlo je do eksplozije bureta baruta. Nastala je opšta nestabilnost. Zeleni kadar često se organizovao, celi pukovi austrougarske vojske u Slovačkoj odbijali su poslušnost, ukratko, došlo je do neke vrste anarhije i do slobodnijih formi ponašanja bez vlasti. Lokalne samouprave i milicija pokušavali su da održe red i mir. U Budimpešti došlo je do ogromnih demonstracija, svrgnuta je Tisina vlada, na čelu Mađarske države došao je grof Mihalj Karolji koji je bio pobornik ideje o nezavisnoj Ugarskoj, već prijatelj narodnosti Ugarske. Nije bio srbofobičan, niti protivnik drugih naroda. Zalagao se za teritorijalni integritet Ugarske i da svi narodi Ugarske dobiju svoju ravnopravnost.

Već pri samom dolasku na vlast, stupio je u kontakt sa Kostom Hadžijem i Jašom Tomić, bio je spreman da Srbima predloži autonomiju Vojvodine, međutim, ta Vojvodina se teritorijalno razlikovala od Vojvodine koju su Srbi smatrali kao optimalnu. Karolji je nudio Srbima Novi Sad, Južnu Bačku i Banat bez Potisja. Postavilo se i pitanje rešenja nemačkog pitanja u Banatu.

Banat je u tom periodu bio podeljen na tri županije: Torontalska, Tamiška i Kriš Severinska. Torontalska županija se poklapa sa današnjim delom  Banatom, koji je u Srbiji, odnosno Vojvodini. Jaša Tomić i Kosta Hadži pretrpeli su u srpskim krugovima određene kritike zbog pokušaja razgovora sa Karoljijem. Tomić i Hadži nisu ni prihvatili ni odbili koncepciju koja im je ponuđena od Mađarske vlade, zato što još nije bilo poznato stanovište Antante u vezi sa nekadašnjom Austrougarskom,  odnosno Ugarskom,  pošto je međuvremenu  i Mađarska proglasila nezavisnost od Austrougarske.

Austrougarska je zvanično kapitulirala. 1. Novembra. Srpska vojska je umarširala u Beograd. Austrougarska je odustala od rata, došlo je do relativne nestabilnosti, ali oružanih sukoba više nije bilo. U Novom Sadu je počela organizacija Srpskog narodnog odbora, na čijem čeku su se nalazili Jaša Tomić i Arkadije Varađanin, istaknuti član Dimitrijevićevih i Politovih liberala. Varađanin se bavio školstvom i visokoškolstvom Srba u Vojvodini, zalagao se za školovanje devojaka i imao dosta uspeha u prosveti. Odbor je do 3. novembra organizovao Srpsku narodnu stražu. Pedeset dobrovoljaca, narodnih stražara, se u novosadskoj Nikolajevskoj porti zaklelo na vernost Narodnom odboru, a u zakletvi je istaknuto da će garda čuvati život i imanje svih građana, bez obzira na nacionalnu i versku pripadnost. U narednim danima gardi se pridružuje i vojna formacija sastavljena od 1500 oslobođenih srpskih ratnih zarobljenika. Narodni odbor je uspostavio red i mir u Novom Sadu, te dočekao  svečani ulazak srpske vojske 8. novembra.

Definisanje granica Vojvodine prema Rumuniji i Mađarskojje predstavljalo veliki problem. Samo su granice Srema bile nesporne sa jugoslovenskog stanovišta. Baranja, Bačka i Banat su bile tri odvojene županije u ugarskom državno-administrativnom sistemu, koji nije prepoznavao Vojvodinu. Na Pariskoj mirovnoj konferenciji će se pokazati da je od vojvođanskih oblasti nije bila sporna samo južna Bačka, te minijaturni podunavski deo Banata od Perleza do Kovina.

Odmah nakon stvaranja narodnog odbora u Novom Sadu,  formiran je i i Srpsko-Bunjevački narodni odbor u Somboru. Za predsednika je izabran Jovan Lalošvić koji je odmah počeo da deluje. Potom je formiran i Srpski narodni odbor u Subotici. Trideset i prvog oktobra stvoreno je i Srpsko narodno veće u Temišvaru.

Trideset i prvog oktobra formirano je i Banatsko veće (mimo srpskog veća). Nastao je strah od toga da ne dođe do socijalističke revolucije; međutim nije postojalo jasno vođstvo koje bi to napravilo. Advokat Oto Rot vešto je kanalisao izliv socijalističke revolucije i socijalističkih želja i proklamovao Banatsku republiku obećavši sirotinji da će podeliti imovinu, uvesti agrarnu reformu… To je bio klasičan trik veštog političara čiji je cilj bio da se zaštititi kapital u Temišvaru i Banatu. Mada je njegova vlast objektivno postojala samo u Temišvaru, on je uspevao da izvrši odmazde nad zelenim kadrom u Novom Bečeju i Novom Miloševu.

Srpski narodni odbor iz Novog Sada bio je antirevolucionarno nastrojen, ali se protivio tim vrstama odmazde. Jaša Tomić je bio na čelu bio je sklon socijalističkim idejama. U Ečkoj je došlo do pobune mađarskih bezemljaša koji su provalili u mlin i podelili žito radi ishrane. NJih šest je streljano od strane Banatske republike. Banatska republika se trudila da deluje dosta inkluzivno i prema Srbima, tako da je Narodni odbor iz Novog Sada morao da pošalje jasnu depešu svojim predstavnicima da ne ulaze ni u kakvu saradnju sa Banatskom republikom, da ne bi došlo do dualizma vlasti. Banatska republika je fenomen koji je jako kratko trajao, postojala je samo šest dana.

Oto Rot se nakon razgovora sa Karoljijem vratio kao komesar mađarske vlade za Banat potpuno zaboravivši na Banatsku republiku, kao da nikada nije ni postojala. Tridesetog novembra sklopljeno je zvanično primirje između Mađarske i Antante u Beogradu gde je dogovoreno da srpska vojska uđe slobodno na teritoriju Ugarske da se rasporedi na granicama demarkacione zone u skladu sa međunarodnim konvencijama o okupaciji; dok će se budućnost tih teritorija rešavati na međunarodnim konferencijama. Mađari su maksimalno pokušavali da sačuvaju državne okvire, dok se srpski narodni odbor trudio da ima kontrolu na terenu. Pojedini bunjevci su se trudili da naprave bunjevački narodni odbor koji bi propagirao lojalnost prema mađarskoj državi, ali nisu imali većeg uspeha.

Srpska vojska bila je sačinjena od prekaljenih oficira koji nisu bili iz sfere politike, a od kojih je očekivano da na terenu rade sa političarima. Beogradski sporazum je precizurao da u okupiranom delu Ugarske ostane mađarska civilna vlast, a srpska vojna uprava. To nije išlo na ruku narodnom odboru iz Novog Sada i drugim narodnim odborima u Bačkoj i Banatu. Srem nije bio sporna tritorija između Mađarske i Srbije, jer je ceo Srem nakon Austrougarske nagodbe pripao Hrvatskoj. Baranja je u tim trenutcima gravitirala  Subotici i ono što je bilo u Subotici može se reflektovati i na Baranju. U Baranji je bila napravljena neka vrsta socijalističke republike kraćeg maha. Koncepcija pravljenja manjih republika doživela je svojih pet minuta krajem Prvog svetskog rata, tako da su pojedina sela proglašavala republike.

Mađarsko i nemačko stanovništvo nije bilo raspoloženo zbog toga što je srpska vojska ušla, međutim, oni su kao građani doživeli neku vrstu olakšanja, jer ulaskom srpske vojske prestala je praksa vladavine zelenog kadra, logoša, raznih drumskih bandi i slično… Stabilizacija je nastala dolaskom srpske vojske u Bačku u Banat. Vlada Kraljevine Srbije morala je da utiče na srpsku vojsku, pa je stoga donela naredbu koja nije bila napisana, i o kojoj je bilo zabranjeno da se ostavi pisani trag. U sadržaju te naredbe je potencirano je, da se srpska vojska, ipak, u određenoj meri stavi na raspolaganje srpskim narodnim odborima i da im ne bude branik tamo gde postoji raspoloženje za zauzimanje lokalnih samouprava širom Vojvodine. Taj manir je ispoštovan, a tamo gde nije postojalo rapoloženje srpski narodni odbor nije nametan. Gde god je, međutim, postojala ta želja, srpska vlada se nije protivila i nije stopirala pitanje daljeg rešavanja po toj prilici.